Main Text
ভূমিকা
আমি দৈনন্দিন জীৱনত বিভিন্ন ধৰণৰ পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰোঁ, যিবোৰ কেতিয়াবা সাময়িক আৰু কেতিয়াবা স্থায়ীভাৱে বস্তুৰ গুণাগুণ সলনি কৰে। এই পৰিৱৰ্তনবোৰৰ ভিতৰত কিছুমান হ’ল ভৌতিক পৰিৱৰ্তন, য’ত পদাৰ্থৰ ৰূপ সলনি হয় কিন্তু মৌলিক গুণাগুণ একে থাকে, আৰু কিছুমান হ’ল ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন, য’ত পদাৰ্থৰ আণৱিক গঠন সলনি হয় আৰু নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয়।
উদাহৰণস্বৰূপে, বৰফ গলি পানী হৈ পৰাটো এক ভৌতিক পৰিৱৰ্তন, কিয়নো পানী পুনৰ বৰফ হব পাৰে। কিন্তু লোহাত মামৰে ধৰা এক ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন, কিয়নো একবাৰ লোহা অক্সিডাইজ হৈ মামৰ গঠিত হ’লে তাক পুনৰ আগৰ অৱস্থাত ঘূৰাই অনা সম্ভৱ নহয়।
এই অধ্যায়টোত আমি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কেনেকৈ সংঘটিত হয়, ইয়াক কিদৰে লিখা হয়, কিয় সমীকৰণ লিখো, আৰু এইবোৰৰ দৈনন্দিন জীৱনত কি প্ৰয়োগ আছে সেইবোৰ বুজি উঠিম।
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কি?
যেতিয়া এটা বা ততোধিক পদাৰ্থৰ মাজত বিক্ৰিয়া সংঘটিত হয় আৰু তাৰ ফলত নতুন পদাৰ্থ সৃষ্টি হয়, তেতিয়া তাক ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বুলি কোৱা হয়। এই বিক্ৰিয়াৰ ফলত নতুন পদাৰ্থৰ গুণাগুণ আগৰ পদাৰ্থৰ লগত মিল নাখায়।
উদাহৰণস্বৰূপে, যেতিয়া মেগনেছিয়াম ফিতা জ্বলোৱা হয়, তেতিয়া ই বায়ুৰ অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি মেগনেছিয়াম অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।
এই বিক্ৰিয়াটোক এনেধৰণে লিখা হয় –
Mg + O₂ → MgO
এই বিক্ৰিয়াত মেগনেছিয়াম আৰু অক্সিজেন হ’ল বিক্ৰিয়ক, আৰু মেগনেছিয়াম অক্সাইড হ’ল বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ।
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ বৈশিষ্ট্য
এটা বিক্ৰিয়াক ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বুলি স্বীকৃতি দিয়াৰ বাবে কিছুমান লক্ষণ বিদ্যমান থাকে। এইবোৰৰ ভিতৰত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হ’ল –
১. পদাৰ্থৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন হয়।
২. নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয়।
৩. গেছ উৎপন্ন হয়।
৪. উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন হয় – কিছুমান বিক্ৰিয়াত তাপ উৎপন্ন হয় আৰু কিছুমান বিক্ৰিয়াত তাপ শোষণ হয়।
৫. নতুন গঠিত পদাৰ্থৰ ঘনত্ব, গঠন বা অন্যান্য ভৌতিক গুণাগুণ আগৰ পদাৰ্থৰ তুলনাত সলনি হয়।
এই বৈশিষ্ট্যবোৰৰ আধাৰত আমি নিশ্চিত কৰিব পাৰোঁ যে এটা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া সংঘটিত হৈছে নে নহয়।
ৰাসায়নিক সমীকৰণ কি?
যিহেতু ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ বৰ্ণনা বাক্য ৰূপত দিলে ই অধিক দীঘলীয়া হয়, সেইবাবে আমি ইয়াক ৰাসায়নিক সংকেত আৰু গাণিতিক প্ৰণালীৰ সহায়ত লিখো। এই লিখনক ৰাসায়নিক সমীকৰণ বোলে।
উদাহৰণস্বৰূপে, লোহাৰ গজাল কপাৰ ছালফেটৰ দ্ৰৱত পেলালে লোহাই কপাৰক অপসাৰিত কৰি নিজে কপাৰ ছালফেটৰ ঠাই লয়।
এই বিক্ৰিয়াটো এনেধৰণে লিখা হয় –
Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu
এই সমীকৰণত লোহা (Fe) বিক্ৰিয়ক, যিয়ে কপাৰ ছালফেটৰ (CuSO₄) সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি আইৰন ছালফেট (FeSO₄) আৰু কপাৰ (Cu) উৎপন্ন কৰে।
সমীকৰণ কেনেকৈ সমতুলিকৰণ কৰা হয়?
একোটি সঠিক সমীকৰণৰ বাঁওফালে (LHS) আৰু সোঁফালে (RHS) সমান পৰিমাণে মৌল থকাটো অত্যন্ত প্রয়োজনীয়। যদি সংখ্যা একে নহয়, তেন্তে সেইটো অসমতুলিত সমীকৰণ (Unbalanced Equation) হয়।
উদাহৰণ –
H₂ + O₂ → H₂O (অসমতুলিত)
2H₂ + O₂ → 2H₂O (সমতুলিত)
বিজ্ঞানৰ ভৰৰ নিত্যতা সূত্র (Law of Conservation of Mass) অনুসৰি, কোনো রাসায়নিক বিক্ৰিয়াত পদাৰ্থ সৃষ্টি বা বিনাশ নহয়, সেইবাবে সমীকৰণ সমতুলিকৰণ কৰা হয়।
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ প্ৰকাৰসমূহ
সংযোজন বিক্ৰিয়া (Combination Reaction)
দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা নতুন পদাৰ্থ সৃষ্টি কৰিলে তাক সংযোজন বিক্ৰিয়া বোলে।
উদাহৰণ –
CaO + H₂O → Ca(OH)₂
বিযোজন বিক্ৰিয়া (Decomposition Reaction)
এটা যৌগ বিযোজিত হৈ একাধিক পদাৰ্থলৈ ভাগ হ’লে তাক বিযোজন বিক্ৰিয়া বোলে।
উদাহৰণ –
CaCO₃ → CaO + CO₂
অপসৰণ বিক্ৰিয়া (Displacement Reaction)
এটা অধিক সক্রিয় মৌলে কম সক্রিয় মৌলক তাৰ যৌগৰ পৰা বহিষ্কৃত কৰি নিজে তাৰ ঠাই ল’লে তাক অপসৰণ বিক্ৰিয়া বোলে।
উদাহৰণ –
Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu
দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়া (Double Displacement Reaction)
দুটা যৌগৰ মাজত আয়নৰ বিনিময় হ’লে তাক দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়া বোলে।
উদাহৰণ –
BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + 2NaCl
জাৰণ-বিজাৰণ বিক্ৰিয়া (Redox Reaction)
এটা পদাৰ্থ অক্সিজেন লাভ কৰিলে তাক জাৰিত আৰু অক্সিজেন হেৰুৱালে বিজাৰিত বোলে।
উদাহৰণ –
CuO + H₂ → Cu + H₂O
দৈনন্দিন জীৱনত ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ প্ৰয়োগ
ক্ষয়ীভৱন (Corrosion)
যেতিয়া লোহা অক্সিজেন আৰু পানীৰ সংস্পৰ্শত আহে, তেতিয়া ইয়াত মামৰে ধৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন বোলে।
Fe + O₂ + H₂O → Fe₂O₃•xH₂O (লোহাত মামৰে ধৰা)
খাদ্যৰ দুৰ্গন্ধিতা (Rancidity)
যেতিয়া চর্বিজাত খাদ্য অক্সিজেনৰ সংস্পৰ্শত আহে, তেতিয়া ইয়াৰ গোন্ধ আৰু স্বাদ সলনি হয়। এইটো ৰোধ কৰিবলৈ খাদ্য বায়ুৰ পৰা পৃথক ৰাখিব লাগে।
সামৰণি
এই অধ্যায়টোত আমি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কেনেদৰে সংঘটিত হয়, সমীকৰণ কেনেকৈ লিখা হয়, বিক্ৰিয়াসমূহ কিদৰে পৰিচিত কৰা হয় আৰু কিদৰে দৈনন্দিন জীৱনত এইবোৰৰ প্ৰয়োগ আছে – সেইবোৰ বুজিলোঁ। ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বিজ্ঞানৰ অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়। ই বিভিন্ন খেত্ৰত ব্যৱহৃত হয়, যেনে খাদ্য সংৰক্ষণ, চিকিৎসা, পৰিবেশ সংৰক্ষণ, আৰু বহুত খেত্ৰত।
প্ৰশ্ন আৰু উত্তৰ সমূহ
1. বায়ুত দহনৰ আগতে মেগনেছিয়ামৰ ফিতা এডাল পৰিষ্কাৰ কৰি ল’ব লাগে কিয়?
উত্তৰ:
মেগনেছিয়াম ফিতা বায়ুত থকাৰে তাৰ ওপৰত মেগনেছিয়াম অক্সাইডৰ এটা পাতল প্ৰলেপ সৃষ্টি হয়। এই অক্সাইডৰ স্তৰটোৱে মেগনেছিয়ামৰ দহনক বাধা দিয়ে। সেইবাবে মেগনেছিয়াম ফিতাটো দহনৰ আগতে বালীয়া কাগজেৰে ঘঁহি পৰিষ্কাৰ কৰি লোৱা হয়, যাতে পৃষ্ঠত থকা অক্সাইড প্ৰলেপ আঁতৰ হয় আৰু বিশুদ্ধ মেগনেছিয়াম অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰিব পাৰে।
বিক্ৰিয়াৰ মাজত পার্থক্য কি?
অপসৰণ বিক্ৰিয়া (Displacement Reaction):
এটা অধিক সক্রিয় মৌলে কম সক্রিয় মৌলক তাৰ যৌগৰ পৰা অপসাৰিত কৰি নিজে সেই স্থান লয়।
উদাহৰণ:
$$
Zn + CuSO_4 \rightarrow ZnSO_4 + Cu
$$
দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়া (Double Displacement Reaction):
দুটা যৌগৰ মাজত আয়নৰ বিনিময় ঘটে, যাৰ ফলত নতুন যৌগ গঠিত হয়।
উদাহৰণ:
$$
BaCl_2 + Na_2SO_4 \rightarrow BaSO_4 + 2NaCl
$$
5. ছিলভাৰৰ পৰিশোধনত ছিলভাৰ নাইট্রেট দ্ৰৱৰ পৰা ছিলভাৰ আহৰণ কৰোঁতে ক’পাৰ ধাতুৰ দ্বাৰা অপসাৰণ সংঘটিত কৰা হয়।
জড়িত বিক্রিয়াটো:
$$
Cu + 2AgNO_3 \rightarrow Cu(NO_3)_2 + 2Ag
$$
এই বিক্ৰিয়াত, ক’পাৰে ছিলভাৰ নাইট্রেটৰ পৰা ছিলভাৰ অপসাৰিত কৰে আৰু নিজে নাইট্রেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি ক’পাৰ নাইট্রেট গঠন কৰে।
6. অধঃক্ষেপণ বিক্ৰিয়া মানে কি? উদাহৰণ দিয়া।
এনে ধৰণৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত দুটা যৌগ একে আনাৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি নতুন পদাৰ্থ গঠন কৰে, য’ত এখন অদ্রাব্য কঠিন পদাৰ্থ (precipitate) উৎপন্ন হয়।
উদাহৰণ:
$$
BaCl_2 + Na_2SO_4 \rightarrow BaSO_4 (অধঃক্ষেপ) + 2NaCl
$$
ইয়াত বেৰিয়াম ছালফেট \(BaSO_4\) অদ্রাব্য কঠিন পদাৰ্থ হিচাপে অৱক্ষেপিত হয়।
7. জাৰণ আৰু বিজাৰণ বিক্ৰিয়া কি? উদাহৰণ দিয়া।
জাৰণ (Oxidation):
যেতিয়া কোনো পদাৰ্থ অক্সিজেন লাভ কৰে বা ইলেক্ট্ৰন হেৰুৱায়, তেতিয়া তাক জাৰণ বোলে।
বিজাৰণ (Reduction):
যেতিয়া কোনো পদাৰ্থ অক্সিজেন হেৰুৱায় বা ইলেক্ট্ৰন লাভ কৰে, তাক বিজাৰণ বোলে।
উদাহৰণ:
$$
CuO + H_2 \rightarrow Cu + H_2O
$$
এই বিক্ৰিয়াত, \(CuO\) বিজাৰিত হৈছে (অক্সিজেন হেৰুৱাই) আৰু \(H_2\) জাৰিত হৈছে (অক্সিজেন লাভ কৰি \(H_2O\) গঠন কৰিছে)।
8. এটা উজ্জ্বল মুগা ৰঙৰ মৌল ‘X’ ক বায়ুত গৰম কৰাত ক’লা হৈ পৰিল।
মৌল ‘X’ আৰু উৎপন্ন হোৱা যৌগটোৰ নাম:
মৌল ‘X’ হৈছে ক’পাৰ \(Cu\), আৰু বায়ুত গৰম কৰিলে ই \(CuO\) (Copper Oxide) গঠন কৰে।
$$
2Cu + O_2 \rightarrow 2CuO
$$
9. লোৰ বস্তুত ৰঙৰ প্ৰলেপ দিও কিয়?
লোহাত অক্সিজেন আৰু পানীৰ উপস্থিতিত মামৰে ধৰে (Rusting)। এই ক্ষয়ীভৱন ৰোধ কৰিবলৈ লোহাৰ ওপৰত ৰঙৰ প্ৰলেপ দিয়া হয়, যাতে বায়ু আৰু পানীৰ সংস্পৰ্শ হ’ব নোৱাৰে।
10. তেল আৰু চর্বি থকা খাদ্যবস্তু নাইট্ৰ’জেনৰ পৰিবেশত পেকেটত ভৰোৱা হয় কিয়?
তেল আৰু চর্বিজাত খাদ্যবস্তু অক্সিজেনৰ সংস্পৰ্শত আহিলে অক্সিডাইজ হৈ দুৰ্গন্ধযুক্ত আৰু অখাদ্য হৈ পৰে। এইটো ৰোধ কৰিবলৈ নাইট্ৰ’জেন গেছ ভৰাই পেকেট কৰা হয়, যাতে অক্সিডেশ্যন প্ৰক্ৰিয়া নঘটে।
11. এটা উদাহৰণৰে ক্ষয়ীভৱন আৰু চৰ্বিৰ দুৰ্গন্ধিতা ব্যাখ্যা কৰা।
ক্ষয়ীভৱন (Corrosion):
$$
4Fe + 3O_2 + 6H_2O \rightarrow 4Fe(OH)_3
$$
লোহাত অক্সিজেন আৰু পানীৰ উপস্থিতিত ফেৰিক হাইড্ৰ’অক্সাইড \(Fe(OH)_3\) গঠন হয়, যি কিছুখন পিছত \(Fe_2O_3 \cdot xH_2O\) (Rust) হৈ পৰে।
চৰ্বিৰ দুৰ্গন্ধিতা (Rancidity):
যেতিয়া চৰ্বি বা তেল অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে, তেতিয়া ই অস্বাদু আৰু দুৰ্গন্ধযুক্ত হয়। এইটো ৰোধ কৰিবলৈ এণ্টিঅক্সিডেন্ট যোগ কৰা হয় বা নাইট্ৰ’জেন গেছ ভৰাই খাদ্য সংৰক্ষণ কৰা হয়।
1. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া ক’ত ঘটে?
A) কেৱল প্ৰয়োগশালাত | B) কেৱল উদ্ভিদৰ ভিতৰত | C) প্ৰাকৃতিকভাৱে আৰু প্ৰয়োগশালাত | D) কেৱল মানুহৰ শৰীৰত
উত্তৰ: C
2. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ ফলত কি হয়?
A) পদাৰ্থৰ গুণাগুণ সলনি হয় | B) নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয় | C) গেছ উৎপন্ন হ’ব পাৰে | D) ওপৰৰ সকলোবোৰ
উত্তৰ: D
3. তলত দিয়া কোনটো উদাহৰণ সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ?
A) 2H₂ + O₂ → 2H₂O | B) 2AgCl → 2Ag + Cl₂ | C) Zn + CuSO₄ → ZnSO₄ + Cu | D) BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl
উত্তৰ: A
4. তলৰ কোনটো উদাহৰণ বিযোজন বিক্ৰিয়াৰ?
A) 2H₂O → 2H₂ + O₂ | B) Na + Cl₂ → NaCl | C) Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu | D) CO₂ + H₂O → H₂CO₃
উত্তৰ: A
5. দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়াত কি হয়?
A) দুটা মৌলে স্থান সলনি কৰে | B) নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয় | C) কঠিন পদাৰ্থ (অধঃক্ষেপ) সৃষ্টি হয় | D) ওপৰৰ সকলোবোৰ
উত্তৰ: D
6. তলত দিয়া কোনটো অপসৰণ বিক্ৰিয়াৰ উদাহৰণ?
A) Zn + CuSO₄ → ZnSO₄ + Cu | B) AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃ | C) H₂ + Cl₂ → 2HCl | D) 2H₂O → 2H₂ + O₂
উত্তৰ: A
7. কোনটো বিক্ৰিয়াত গেছ উৎপন্ন হয়?
A) Fe + H₂SO₄ → FeSO₄ + H₂ | B) AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃ | C) BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl | D) NaOH + HCl → NaCl + H₂O
উত্তৰ: A
8. এটা বিক্ৰিয়াত তাপ শোষণ হ’লে তাক কি বোলে?
A) তাপবর্জী | B) তাপগ্ৰাহী | C) সংযোজন | D) অপসৰণ
উত্তৰ: B
9. এটা বিক্ৰিয়াত তাপ উলিয়ালে তাক কি বোলে?
A) তাপবর্জী | B) তাপগ্ৰাহী | C) বিযোজন | D) দ্বিঅপসৰণ
উত্তৰ: A
10. তলত দিয়া কোনটো এটা জাৰণ-বিজাৰণ বিক্ৰিয়া?
A) CuO + H₂ → Cu + H₂O | B) H₂ + Cl₂ → 2HCl | C) NaOH + HCl → NaCl + H₂O | D) Fe + S → FeS
উত্তৰ: A
11. ক্ষয়ীভৱন (corrosion) কোনটো ধাতুত সংঘটিত হয়?
A) সোণ | B) প্লাটিনাম | C) লোহা | D) হাইড্ৰ’জেন
উত্তৰ: C
12. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ ক্ৰিয়া গতিবেগ বঢ়াবলৈ কি ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
A) অনুঘটক (Catalyst) | B) জলীয় দ্ৰৱ | C) অধঃক্ষেপ | D) ধাতু
উত্তৰ: A
13. মেগনেছিয়াম ফিতা জ্বলালে কি উৎপন্ন হয়?
A) মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইড | B) মেগনেছিয়াম অক্সাইড | C) মেগনেছিয়াম নাইট্ৰেট | D) মেগনেছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড
উত্তৰ: B
14. তলত দিয়া কোনটো উদাহৰণ তাপবর্জী বিক্ৰিয়াৰ?
A) C + O₂ → CO₂ | B) NaCl → Na + Cl₂ | C) H₂O → H₂ + O₂ | D) AgBr → Ag + Br₂
উত্তৰ: A
15. ক’পাৰ ছালফেটৰ ৰঙ কি?
A) সেউজীয়া | B) বগা | C) নীলা | D) ক’লা
উত্তৰ: C
16. বায়ুত লোহা অক্সিডাইজ হ’লে কি গঠিত হয়?
A) Fe₂O₃ | B) FeCl₃ | C) FeSO₄ | D) Fe(NO₃)₃
উত্তৰ: A
17. তলত দিয়া কোনটো তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া?
A) 2H₂ + O₂ → 2H₂O | B) CaCO₃ → CaO + CO₂ | C) C + O₂ → CO₂ | D) CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O
উত্তৰ: B
18. ক’পাৰ অক্সাইডক হাইড্ৰ’জেন গেছৰ সৈতে গৰম কৰিলে কি হ’ব?
A) ক’পাৰ উৎপন্ন হ’ব | B) অক্সিজেন উৎপন্ন হ’ব | C) ক’পাৰ নাইট্ৰেট হ’ব | D) পানী গঠিত হ’ব
উত্তৰ: A
19. লোহাৰ গজাল ক’পাৰ ছালফেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰিলে কি উৎপন্ন হয়?
A) FeSO₄ + Cu | B) Fe(NO₃)₃ + Cu | C) Fe₂O₃ + Cu | D) FeCl₃ + Cu
উত্তৰ: A
20. তেল আৰু চর্বি থকা খাদ্যবস্তু নাইট্ৰ’জেনৰ পৰিবেশত পেকেটত ভৰোৱা হয় কিয়?
A) বায়ুৰ পৰা সুৰক্ষিত ৰাখিবলৈ | B) খাদ্যৰ গুণাগুণ সংৰক্ষণ কৰিবলৈ | C) অক্সিডেশ্যন ৰোধ কৰিবলৈ | D) ওপৰৰ সকলোবোৰ
উত্তৰ: D
21. এটা রাসায়নিক বিক্ৰিয়াত নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয় কিয়?
A) মৌলবোৰ অদৃশ্য হৈ যায় | B) পদাৰ্থবোৰৰ আণৱিক গঠন সলনি হয় | C) পদাৰ্থবোৰ একেলগে থাকে | D) পদাৰ্থবোৰ গলিজায়
উত্তৰ: B
22. বায়ুত মেগনেছিয়াম ফিতা দহিবলৈ দিলে কি হ’ব?
A) সেউজীয়া গেছ উৎপন্ন হ’ব | B) সাদা পাউডাৰ উৎপন্ন হ’ব | C) কোনো বিক্ৰিয়া নহ’ব | D) পানী উৎপন্ন হ’ব
উত্তৰ: B
23. ৰাসায়নিক সমীকৰণ সমতুল কৰাৰ উদ্দেশ্য কি?
A) বিক্ৰিয়াক সন্তুলিত কৰিব | B) বিক্ৰিয়াক ধীৰ কৰিব | C) বিক্ৰিয়াক অনিয়ন্ত্রিত কৰিব | D) বিক্ৰিয়াক শেষ কৰিব
উত্তৰ: A
24. জাৰণ-বিজাৰণ বিক্ৰিয়াত কি হয়?
A) কেৱল ইলেক্ট্ৰন লাভ হয় | B) কেৱল ইলেক্ট্ৰন হেৰুৱা হয় | C) ইলেক্ট্ৰন লাভ আৰু হেৰুৱা হয় | D) কোনো পৰিৱৰ্তন নহয়
উত্তৰ: C
25. নিচে দিয়া কোনটো অপসৰণ বিক্ৰিয়া?
A) Zn + HCl → ZnCl₂ + H₂ | B) AgNO₃ + NaCl → AgCl + NaNO₃ | C) CaO + CO₂ → CaCO₃ | D) Fe₂O₃ + Al → Fe + Al₂O₃
উত্তৰ: A
26. বায়ুত লোহাত মামৰে ধৰা কোনটো বিক্ৰিয়া?
A) সংযোজন বিক্ৰিয়া | B) বিযোজন বিক্ৰিয়া | C) জাৰণ বিক্ৰিয়া | D) দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়া
উত্তৰ: C
27. তলত দিয়া কোনটো সংযোজন বিক্ৰিয়া?
A) C + O₂ → CO₂ | B) Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu | C) NaCl → Na + Cl₂ | D) Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂
উত্তৰ: A
28. তলত দিয়া কোনটো বিযোজন বিক্ৰিয়া?
A) BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl | B) H₂ + Cl₂ → 2HCl | C) 2H₂O → 2H₂ + O₂ | D) Fe + HCl → FeCl₂ + H₂
উত্তৰ: C
29. শক্তিৰ নিত্যতা সূত্র অনুসৰি ক’ত নতুন শক্তি সৃষ্টি হয়?
A) সূৰ্যত | B) কোনো ঠাইত নহয় | C) বিক্ৰিয়াত | D) পানীত
উত্তৰ: B
30. তলত দিয়া কোনটো সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ উদাহৰণ?
A) CaO + H₂O → Ca(OH)₂ | B) 2NaCl → 2Na + Cl₂ | C) Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu | D) BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl
উত্তৰ: A
31. তলত দিয়া কোনটো উদাহৰণ তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়াৰ?
A) 2AgCl → 2Ag + Cl₂ | B) CaO + CO₂ → CaCO₃ | C) H₂ + Cl₂ → 2HCl | D) Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂
উত্তৰ: A
32. তলত দিয়া কোনটো অধঃক্ষেপণ বিক্ৰিয়া?
A) Na₂SO₄ + BaCl₂ → BaSO₄ + 2NaCl | B) H₂ + O₂ → H₂O | C) Fe + H₂SO₄ → FeSO₄ + H₂ | D) CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O
উত্তৰ: A
33. ক’পাৰ অক্সাইডক হাইড্ৰ’জেনৰ সৈতে গৰম কৰিলে কি হ’ব?
A) Cu উৎপন্ন হ’ব | B) অক্সিজেন উৎপন্ন হ’ব | C) ক’পাৰ নাইট্ৰেট হ’ব | D) পানী গঠিত হ’ব
উত্তৰ: A
34. খাদ্যৰ গুণ সংৰক্ষণ কৰিবলৈ কি ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
A) নাইট্ৰ’জেন গেছ | B) অক্সিজেন গেছ | C) হাইড্ৰ’জেন গেছ | D) হিলিয়াম গেছ
উত্তৰ: A
35. বায়ুত লোহা দীৰ্ঘদিন থাকিলে কি হয়?
A) মাজত ফাট ধৰে | B) অক্সিডাইজ হৈ লোহাৰ মামৰ গঠিত হয় | C) গলিজায় | D) গন্ধ উলিয়ায়
উত্তৰ: B
36. তলত দিয়া কোনটো এটা জাৰণ-বিজাৰণ বিক্ৰিয়া?
A) Fe₂O₃ + 2Al → 2Fe + Al₂O₃ | B) H₂ + Cl₂ → 2HCl | C) NaOH + HCl → NaCl + H₂O | D) Fe + S → FeS
উত্তৰ: A
37. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত কিহে পৰিৱৰ্তন নহয়?
A) পদাৰ্থৰ আণৱিক গঠন | B) পদাৰ্থৰ পৰিমাণ | C) পদাৰ্থৰ ৰং | D) পদাৰ্থৰ ভৌতিক অৱস্থা
উত্তৰ: B
38. তলত দিয়া কোনটো বিক্ৰিয়াত তাপ উলিয়ায়?
A) CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O | B) 2AgCl → 2Ag + Cl₂ | C) 2H₂O → 2H₂ + O₂ | D) Na₂CO₃ → Na₂O + CO₂
উত্তৰ: A
39. ক’পাৰ ছালফেটৰ পানী থকা ৰূপক কি বোলে?
A) শিথিলিত ক’পাৰ ছালফেট | B) অনাৰ্দ্ৰ ক’পাৰ ছালফেট | C) শুকান ক’পাৰ ছালফেট | D) উষ্ণ ক’পাৰ ছালফেট
উত্তৰ: A
40. লোহাত ৰঙৰ প্ৰলেপ কিয় দিয়া হয়?
A) সৌন্দৰ্য বৃদ্ধিৰ বাবে | B) ক্ষয়ীভৱন ৰোধ কৰিবলৈ | C) ওজন কমাবলৈ | D) শক্তি বৃদ্ধিৰ বাবে
উত্তৰ: B
41. তলত দিয়া কোনটো বায়ুত গৰম হ’লে ক’লা হৈ পৰে?
A) ক’পাৰ | B) সোণ | C) চিলভাৰ | D) প্লাটিনাম
উত্তৰ: A
42. তলত দিয়া কোনটো বিক্ৰিয়াত কঠিন পদাৰ্থ সৃষ্টি হয়?
A) BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl | B) CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O | C) Fe + H₂SO₄ → FeSO₄ + H₂ | D) H₂ + Cl₂ → 2HCl
উত্তৰ: A
43. এটা মৌল অক্সিজেন লাভ কৰিলে তাক কি বোলে?
A) জাৰিত | B) বিজাৰিত | C) অপসাৰিত | D) সংযোজিত
উত্তৰ: A
44. অক্সিজেন হেৰুৱা কোনো পদাৰ্থক কি বোলে?
A) জাৰিত | B) বিজাৰিত | C) দ্বিঅপসৰণ | D) অধঃক্ষেপিত
উত্তৰ: B
1. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কি? এটা উদাহৰণসহ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখি ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া হৈছে এনে প্ৰক্ৰিয়া য’ত এটা বা ততোধিক পদাৰ্থে পৰস্পৰ বিক্ৰিয়া কৰি নতুন পদাৰ্থ গঠন কৰে। এই বিক্ৰিয়াত বিক্ৰিয়কৰ গুণাগুণ সলনি হয়, আৰু সম্পূৰ্ণ নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয়।
উদাহৰণ:
মেগনেছিয়াম ফিতাকে অক্সিজেনত জ্বলালে মেগনেছিয়াম অক্সাইড গঠিত হয়। 2Mg+O2→2MgO2Mg + O₂ → 2MgO2Mg+O2→2MgO
এই বিক্ৰিয়াত Mg (মেগনেছিয়াম) আৰু O₂ (অক্সিজেন) বিক্ৰিয়ক (Reactants), আৰু MgO (মেগনেছিয়াম অক্সাইড) বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ (Product)।
2. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যবোৰ লিখা। উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
এটা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ সময়ত কিছু বিশেষ লক্ষণ বা বৈশিষ্ট্য দেখা যায় –
- পদাৰ্থৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন:
- উদাহৰণ: Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu (নীল ক’পাৰ ছালফেট মুগা হয়)
- নতুন পদাৰ্থ গঠিত হয়:
- উদাহৰণ: CaO + H₂O → Ca(OH)₂
- গেছ উৎপন্ন হয়:
- উদাহৰণ: Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂↑
- উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন হয় (তাপগ্ৰাহী বা তাপবর্জী বিক্ৰিয়া):
- উদাহৰণ: CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O + তাপ (তাপবর্জী)
- অবস্থাৰ পৰিৱৰ্তন:
- উদাহৰণ: H₂O (তৰল) → H₂O (গেছ)
3. সংযোজন আৰু বিযোজন বিক্ৰিয়াৰ মাজত পার্থক্য লিখা। এটা উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
| সংযোজন বিক্ৰিয়া | বিযোজন বিক্ৰিয়া |
|---|---|
| দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা নতুন পদাৰ্থ গঠন কৰে। | এটা যৌগ বিভক্ত হৈ একাধিক পদাৰ্থ গঠন কৰে। |
| সাধাৰণতে তাপবর্জী বিক্ৰিয়া হয়। | সাধাৰণতে তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া হয়। |
| উদাহৰণ: C + O₂ → CO₂ | উদাহৰণ: CaCO₃ → CaO + CO₂ |
4. অপসৰণ আৰু দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়াৰ মাজত পার্থক্য ব্যাখ্যা কৰা। উদাহৰণ দিয়ক।
উত্তৰ:
| অপসৰণ বিক্ৰিয়া | দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়া |
|---|---|
| এটা মৌলে আন এটা মৌলক স্থানচ্যুত কৰে। | দুটা যৌগৰ মাজত মৌল বিনিময় ঘটে। |
| সাধাৰণতে ধাতুৰ সৈতে সংঘটিত হয়। | সাধাৰণতে লবণ বা দ্ৰাৱণৰ মাজত ঘটে। |
| উদাহৰণ: Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu | উদাহৰণ: BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + 2NaCl |
5. জাৰণ-বিজাৰণ বিক্ৰিয়া কি? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
যেতিয়া এটা পদাৰ্থ অক্সিজেন লাভ কৰে বা ইলেক্ট্ৰন হেৰুৱায়, তাক জাৰণ (Oxidation) বোলে। আনহাতে, যদি এটা পদাৰ্থ অক্সিজেন হেৰুৱায় বা ইলেক্ট্ৰন লাভ কৰে, তেন্তে তাক বিজাৰণ (Reduction) বোলে।
উদাহৰণঃ $$\text{CuO} + H_2 \rightarrow \text{Cu} + H_2O$$
ইয়াত CuO বিজাৰিত হৈছে (অক্সিজেন হেৰুৱাই) আৰু H₂ জাৰিত হৈছে (অক্সিজেন লাভ কৰি H₂O গঠন কৰিছে)।
6. ক্ষয়ীভৱন কি? ইয়াৰ প্ৰভাৱ আৰু ৰোধ কৰাৰ উপায় লিখা।
উত্তৰ:
যেতিয়া ধাতুবোৰ অক্সিজেন, পানী বা অন্য কেমিকেলৰ সংস্পৰ্শত আহে, তেতিয়া ই অক্সিডাইজ হৈ ক্ষয় হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন (Corrosion) বোলে।
উদাহৰণ:
লোহাত মামৰে ধৰা – $$4Fe + 3O_2 + 6H_2O \rightarrow 4Fe(OH)_3$$
যি পিছত
$$Fe_2O_3 \cdot xH_2O$$
(Rust) হৈ পৰে।
ক্ষয়ীভৱন ৰোধৰ উপায়:
- পেইণ্ট আৰু প্ৰলেপ দিয়া
- গালভেনাইজিং (Galvanization) – লোহাৰ ওপৰত জিংকৰ প্ৰলেপ
- তেল আৰু গ্ৰীজ প্ৰয়োগ
- ধাতু মিশ্ৰণ (Alloying) – যেনে স্টেইনলেছ ষ্টীল
7. খাদ্য অক্সিডেশ্যন (Rancidity) কি? ই কেনেকৈ ৰোধ কৰিব পাৰি?
উত্তৰ:
তেল বা চর্বিজাত খাদ্য অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰিলে অস্বাদু আৰু দুৰ্গন্ধযুক্ত হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক Rancidity (অক্সিডেশ্যন) বোলে।
Rancidity ৰোধ কৰাৰ উপায়:
- Antioxidants ব্যৱহাৰ – যেনে ভিটামিন C, ভিটামিন E
- নাইট্ৰ’জেন গেছ ভৰাই সংৰক্ষণ – যেনে চিপছৰ পেকেট
- ঠাণ্ডা ঠাইত ৰাখা
- বায়ুৰ সংস্পৰ্শ কমোৱা
8. ৰাসায়নিক সমীকৰণ কেনেকৈ সমতুল কৰা হয়? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
সমীকৰণ সমতুল কৰাৰ অৰ্থ হ’ল LHS (বাঁওফালে) আৰু RHS (সোঁফালে) মৌলবোৰৰ পৰমাণু সংখ্যা একে কৰা।
অসমতুলিত সমীকৰণ:
$$H_2 + O_2 \rightarrow H_2O$$
সমতুলিত সমীকৰণ:
$$2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O$$
ইয়াত দুয়োফালে হাইড্ৰ’জেন আৰু অক্সিজেনৰ পৰিমাণ একে কৰা হৈছে।
সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উদাহৰণ
1. কয়লাৰ দহন:
$$C + O_2 \rightarrow CO_2$$
2. চূণশিল আৰু CO_2 ৰ বিক্ৰিয়া:
$$CaO + CO_2 \rightarrow CaCO_3$$
3. Hydrogen আৰু Oxygen ৰ পৰা পানী গঠন:
$$2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O$$
10. দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়াৰ তিনিটা উদাহৰণ লিখা।
$$Na_2SO_4 + BaCl_2 \rightarrow BaSO_4 + 2NaCl$$
$$AgNO_3 + NaCl \rightarrow AgCl + NaNO_3$$
$$Pb(NO_3)_2 + KI \rightarrow PbI_2 + KNO_3$$
১. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ কি? কেনেকৈ সমীকৰণ লিখা হয়? ৰাসায়নিক সমীকৰণ কেনেকৈ সমতুল কৰা হয়? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
(ক) ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কি?
যেতিয়া এটা বা ততোধিক পদাৰ্থে পৰস্পৰ বিক্ৰিয়া কৰি নতুন পদাৰ্থ গঠন কৰে, তেতিয়া তাক ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া বোলে। এই বিক্ৰিয়াত মৌল বা যৌগবোৰৰ গুণাগুণ সলনি হয় আৰু সম্পূৰ্ণ নতুন পদাৰ্থ সৃষ্টি হয়।
উদাহৰণ:
মেগনেছিয়াম ফিতাকে বায়ুত দহিলে মেগনেছিয়াম অক্সাইড গঠিত হয় –
$$
2Mg + O_2 \rightarrow 2MgO
$$
উদাহৰণ:
$$CaCO_3(s) \rightarrow CaO(s) + CO_2(g)$$
ইয়াত, CaCO₃ কঠিন (s), CaO কঠিন (s), আৰু CO₂ গেছ (g)।
(গ) সমীকৰণ কেনেকৈ সমতুল কৰা হয়?
ভৰৰ নিত্যতা সূত্র অনুসৰি, এটা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত পদাৰ্থ সৃষ্টি বা বিনাশ নহয়, কেৱল ৰূপান্তৰ হয়।
সেইবাবে LHS (বাঁওফালে) আৰু RHS (সোঁফালে) পৰমাণু সংখ্যা একে হ’ব লাগিব।
অসমতুলিত সমীকৰণ:
$$H_2 + O_2 \rightarrow H_2O$$
সমতুলিত সমীকৰণ:
$$2H_2 + O_2 \rightarrow 2H_2O$$
ইয়াত LHS আৰু RHS দুয়োফালত পৰমাণু সংখ্যা একে কৰা হৈছে।
