আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ INDUCTION AND ITS KINDS – Assamese Notes for Students – Logic and Philosophy Class – 12 AHSEC

আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ – Main Text

বৰ্ণনামূলক সাৰাংশ: আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ

তর্কবিজ্ঞান হৈছে এক আদৰ্শনিষ্ঠ বিজ্ঞান, যাৰ মুখ্য উদ্দেশ্য হ’ল সত্য অথবা যথার্থ জ্ঞান লাভ কৰা। এই সত্য জ্ঞান লাভৰ প্ৰধান মাধ্যম হৈছে অনুমান, আৰু অনুমানৰ ভিতৰত আগমন অনুমান (Induction) এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকার কৰি আছে। আগমন অনুমানত, ব্যক্তি জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্য বা বিশেষ বিশেষ অভিজ্ঞতাৰ পৰা সামান্য বা সার্বজনীন সত্যলৈ উপনীত হ’ব খোজে।
নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত একেবাৰে নিশ্চিত স্বভাৱৰ হয়, কাৰণ ই আকাৰগত সত্যতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কিন্তু আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত সদায় সম্ভাৱনামূলক, কাৰণ ই বস্তুগত সত্যতা আৰু বাস্তৱ অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। আগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্যবোৰ বাস্তৱ জগতৰ পৰ্যবেক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ সহায়ত সংগ্ৰহ কৰা হয়, যাৰ দ্বাৰা বস্তুগত সত্যতা প্ৰমাণ হয়।
আগমনৰ প্ৰয়োজনীয়তা
আগমন অনুমানৰ প্ৰয়োজন সেই ক্ষেত্ৰত বিশেষকৈ দেখা যায় যেতিয়া কোনো সামান্য সংশ্লেষক বচনৰ সত্যতা অভিজ্ঞতাৰ সহায়ত প্ৰতিষ্ঠা কৰিব লাগে। যেনে — “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” — এনে বচনৰ সত্যতা প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে আমি অতীত, বৰ্তমান আৰু ভবিষ্যতৰ সকলো মানুহৰ মৃত্যু পৰ্যবেক্ষণ কৰিব নোৱাৰো। সেয়েহে আগমন অনুমানৰ সহায় ল’ব লগা হয়।
তর্কবিজ্ঞানত সত্যৰ দুখন দিশ — আকাৰগত আৰু বস্তুগত সত্যতাৰ সমন্বয়তহে সম্পূৰ্ণ সত্য লাভ সম্ভৱ। নিগমন অনুমানে আকাৰগত সত্য প্ৰমাণ কৰে, কিন্তু বস্তুগত সত্য আগমন অনুমানৰ দ্বাৰাই নিৰূপিত হয়।
আগমনৰ সমস্যা
আগমনৰ সমস্যা হ’ল — সীমিত সংখ্যক অভিজ্ঞতা বা দৃষ্টান্তৰ ওপৰত আধাৰ কৰি কেনেকৈ এক সার্বজনীন সত্য প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰি? আমাৰ অভিজ্ঞতা সদায় সীমিত। “হেমেন, ৰাহুল আৰু বীৰেন মৰি গ’ল” বুলি জানিলেও, ইয়াৰ পৰা “সকলো মানুহ মৰি যায়” — এই সিদ্ধান্ত নিশ্চিতভাৱে ক’ব নোৱাৰি। এই সংকটৰ নামেই আগমনাত্মক জাঁপ (Inductive Leap)। আগমনৰ এই সংকট দুটা মৌলিক বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সমাধান কৰা হয়:

1. প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি — একে পৰিস্থিতিত প্রকৃতি সদায় একে ধৰণে আচৰণ কৰে।
2. কাৰ্য-কাৰণ বিধি — সকলো কাৰ্যৰ পিছুতেই কিছুমান কাৰণ থাকে।
   আগমনৰ প্ৰকাৰ
   আগমন অনুমান মূলতঃ দুই প্ৰকাৰৰ:
3. প্ৰকৃত আগমন (Induction Proper)
   o য’ত আগমনাত্মক জাঁপ থাকে আৰু জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্যত উপনীত হোৱা যায়।
   o এইটো আকৌ তিনিভাগত বিভক্ত:
    বৈজ্ঞানিক আগমন — য’ত নিৰীক্ষণ, পৰীক্ষণ আৰু কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ সহায়ত এক যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়। উদাহৰণ: “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল”।
    অবৈজ্ঞানিক আগমন — কেৱল অভিজ্ঞতাৰ একৰূপতা বা অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা হয়। ইয়াত কার্য-কাৰণত গুরুত্ব দিয়া নহয়; সেয়েহে সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক হয়।
    সাদৃশ্যানুমান — য’ত দুটা বস্তুৰ মাজত সাদৃশ্য পায় আৰু তাৰ ভিত্তিত অনুমান কৰা হয় যে যিটো গুণ এটা বস্তুত আছে, সেয়া আনটোতো আছে।
4. তথাকথিত আগমন (Induction Improperly So-called)
   o ইয়াত আগমনাত্মক জাঁপ নাথাকে, অর্থাৎ বাস্তৱিক আগমন নহয়, যদিও দৃষ্টিভঙ্গিত আগমন যেন লাগিব পাৰে।
   o ইয়াৰ উদাহৰণ হৈছে পূৰ্ণ আগমন, যুক্তিসাদৃশ্যানুমান, ঘটনাসংযোজন আদিকে ধৰি।
   বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক আগমন
   এই দুয়োটাতে বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পর্যবেক্ষণৰ সহায়ত সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, কিন্তু বৈজ্ঞানিক আগমন নিশ্চিত আৰু জটিল। ইয়াত কার্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰি সত্যত উপনীত হ’ব খোজা হয়। অন্যফালে অবৈজ্ঞানিক আগমন অধিক সহজ, কিন্তু সম্ভাৱনামূলক; ইয়াৰ সিদ্ধান্ত সদায় অনিশ্চিত স্বভাৱৰ।
   সাদৃশ্যানুমান আৰু ইয়াৰ মূল্য
   সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ গুণত সাদৃশ্য দেখা গৈছে বুলি ধৰি তৃতীয় কোনো গুণটোৰ উপস্থিতিও অনুমান কৰা হয়। ইয়াৰ সিদ্ধান্ত নিশ্চিত নহয়, কিন্তু ই গৱেষণা আৰু তত্ত্ব নিৰ্মাণৰ বাবে পথ দেখুৱায়। যদি কোনো কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ পিচত উদঘাটন হয়, তেন্তে সাদৃশ্যানুমান বৈজ্ঞানিক আগমনত পৰিণত হ’ব পাৰে। সেইবাবে মিল সাদৃশ্যানুমানক “আগমনৰ দিশা-চিহ্ন” বুলি অভিহিত কৰিছে।

উপসংহাৰ স্বৰূপে ক’ব পাৰি, আগমন অনুমান হৈছে বাস্তৱ অভিজ্ঞতা আৰু পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত আধাৰিত এক প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ দ্বাৰা অজ্ঞাত বিষয়ে জ্ঞান লাভ কৰা হয়। ই নিগমন অনুমানৰ সহায়ত সত্যত উপনীত হ’বলৈ সহায়ক। আগমনৰ বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক ৰূপ, লগতে সাদৃশ্যানুমান, সকলো মিলি তর্কবিজ্ঞানৰ এক সুগভীৰ আৰু চমৎকাৰ অধ্যায় গঠন কৰে।

---

MCQs from “আগমন আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ”

আগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত কিমান প্ৰকাৰৰ সত্যতাৰ সৈতে জড়িত?

• A. কেৱল আকাৰগত B. কেৱল বস্তুগত C. আকাৰগত আৰু বস্তুগত D. কোনোটা নহয়
  Answer: C

নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে?

• A. পৰ্যবেক্ষণ B. অভিজ্ঞতা C. অনুমান D. আশ্রয়বাক্যৰ আকাৰগত গঠন
  Answer: D

“সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” — এইটো কি ধৰণৰ বচন?

• A. শাব্দিক B. বিশেষ C. সংশ্লেষক সামান্য D. বিশ্লেষক সামান্য
  Answer: C

3. আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত সদায় কি হয়?

• A. নিশ্চিত B. বিভ্রান্তিক C. সম্ভাৱনামূলক D. শঙ্কাস্পদ
  Answer: C

নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও __________ হব নোৱাৰে যদি আশ্রয়বাক্য সত্য হয়।

• A. সত্য B. অনুমান C. অসত্য D. বিশ্লেষণীয়
  Answer: C

আগমন অনুমানত সিদ্ধান্তটো কিহৰ পৰা নিঃসৃত হয়?

• A. অভিজ্ঞতাৰ পৰা B. অনুমানৰ পৰা C. অনুধাৱনৰ পৰা D. প্ৰতিনিধিত্বৰ পৰা
  Answer: A

আগমন অনুমানৰ মৌলিক লক্ষণ কি?

• A. প্ৰত্যক্ষ অভিজ্ঞতা B. নিগমনত্মক উক্তি C. আগমনাত্মক জাঁপ D. কাৰ্য-কাৰণ বিশ্লেষণ
  Answer: C

“সকলো কাউৰী হয় ক’লা” — এইটো কোন ধৰণৰ আগমন?

• A. বৈজ্ঞানিক B. অবৈজ্ঞানিক C. নিগমন D. সদৃশ
  Answer: B

বৈজ্ঞানিক আগমনত কাৰ্য-কাৰণ বিধি আৰু ________ বিধি জড়িত থাকে।

• A. তুলনামূলক B. বাচনিক C. একৰূপতা D. বুদ্ধিগত
  Answer: C

আগমন অনুমানত কোন ধৰণৰ বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়?

• A. শাব্দিক B. বিশ্লেষক C. বিশেষ D. সংশ্লেষক সামান্য
  Answer: D

বৈজ্ঞানিক আগমন কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে?

• A. অনুমান B. স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম C. কার্য-কাৰণ আৰু একৰূপতা বিধি D. বিকল্প দৃষ্টান্ত
  Answer: C

নিগমন অনুমানৰ মূল লক্ষ্য কি?

• A. বস্তুগত সত্যতা B. অভিজ্ঞতা-ভিত্তিক সত্যতা C. আকাৰগত সত্যতা D. অনুমানৰ বাচনিক মূল্য
  Answer: C

আগমন অনুমান কিহৰ সহায়ত সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰে?

• A. যুক্তিতত্ত্ব B. অভিজ্ঞতা আৰু পর্যবেক্ষণ C. ভাষা বিশ্লেষণ D. সংজ্ঞা
  Answer: B

‘সকলো ৰাজহাঁহ হয় বগা’ — এইটো কিহৰ উদাহৰণ?

• A. নিগমন B. পৰীক্ষা C. অবৈজ্ঞানিক আগমন D. বৈজ্ঞানিক আগমন
  Answer: C

আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও ______ নহয়।

• A. অবজেক্টিভ B. নিশ্চিত C. ব্যক্তিগত D. সত্য
  Answer: B

16. আগমন অনুমানত ব্যবহৃত দৃষ্টান্তবোৰৰ সহায়ত কিহত উপনীত হওয়া হয়?

• A. বিশ্লেষণ B. সামান্য সত্য C. পৰ্যবেক্ষণ D. উপপত্তি
  Answer: B

17. বৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত কিহৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়?

• A. যুক্তি আৰু ভাষা B. কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ C. পৰ্যবেক্ষণ আৰু অভ্যাস D. অনুমান আৰু সন্দেহ
  Answer: B

18. কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ মতে:

• A. সকলো বস্তু একে ধৰণৰ হয়
• B. প্রত্যেক কাৰ্যৰে এটা কাৰণ থাকে
• C. সিদ্ধান্ত আগত নিৰ্ধাৰিত
• D. সিদ্ধান্ত সদায় বিভ্ৰান্তিক
  Answer: B

19. অবৈজ্ঞানিক আগমন কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে?

• A. বিশ্লেষণমূলক তথ্য B. অনুমিতি C. অবাধিত অভিজ্ঞতা D. ভাষিক তথ্য
  Answer: C

20. বৈজ্ঞানিক আগমন কিহৰ সহায়তে নিশ্চিত সিদ্ধান্তত উপনীত হয়?

• A. যুক্তি B. কাৰ্য-কাৰণ আৰু একৰূপতা বিধি C. ধাৰণা D. উদাহৰণ
  Answer: B

21. “সকলো মানুহ হয় প্রাণী, সকলো প্রাণী হয় মৰণশীল…” — এই যুক্তিৰ সিদ্ধান্ত কেনেকুৱা?

• A. অনুমানমূলক B. নিগমনমূলক C. বিভ্ৰান্তিক D. বৈজ্ঞানিক
  Answer: B

22. আগমন অনুমানৰ উদ্দেশ্য কি?

• A. যুক্তি শিকোৱা
• B. সত্য সিদ্ধান্তত উপনীত হওঁ
• C. তর্ক সৃষ্টি কৰা
• D. মতামত প্ৰকাশ
  Answer: B

23. যিটো অনুমানত সিদ্ধান্তটো সম্ভাৱনামূলক, তাক কি কয়?

• A. নিগমন অনুমান B. আগমন অনুমান C. সংজ্ঞা অনুমান D. বিশ্লেষণ অনুমান
  Answer: B

24. “সকলো ৰঙাফুল হয় গোন্ধহীন” — এইটো কিহৰ উদাহৰণ?

• A. বৈজ্ঞানিক আগমন B. সাদৃশ্যানুমান C. অবৈজ্ঞানিক আগমন D. নিগমন অনুমান
  Answer: C

25. সাদৃশ্যানুমানত কিমান বস্তুৰ তুলনা কৰা হয় সাধাৰণতে?

• A. এখন শ্ৰেণীৰ B. দুটা বস্তুৰ C. বেয়া আৰু ভাল D. কোনোটা নহয়
  Answer: B

26. সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সদায়…

• A. নিশ্চয় B. দ্বিধাগ্রস্ত C. সম্ভাৱনামূলক D. বিভ্ৰান্তিক
  Answer: C

27. “মানুহৰ দৰে উদ্ভিদৰো জন্ম, বৃদ্ধি, মৃত্যু আছে; মানুহৰ বুদ্ধি আছে, গতিকে উদ্ভিদৰো আছে” — এইটো কি ধৰণৰ অনুমান?

• A. সু-সাদৃশ্যানুমান B. দুঃ-সাদৃশ্যানুমান C. নিগমন D. কাৰ্য-কাৰণ
  Answer: B

28. সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য কিহত নিৰ্ভৰ কৰে?

• A. কাৰ্য-কাৰণ B. সংখ্যা আৰু গুণৰ গুৰুত্বত C. ভাষা D. পৰ্যবেক্ষণ
  Answer: B

29. তর্কবিজ্ঞানৰ মূল লক্ষ্য কি?

• A. আলোচনাৰ সৃষ্টি B. উপপত্তি তৈয়াৰ C. অনুমানৰ সহায়ত সত্য জ্ঞান লাভ D. শব্দ বিশ্লেষণ
  Answer: C

30. আগমন অনুমানত পৰ্যবেক্ষণৰ সহায়ত সংগৃহীত তথ্যক কি কয়?

• A. দৃষ্টান্ত B. যুক্তি C. সিদ্ধান্ত D. অনুমান
  Answer: A

31. আগমনত “আগমনাত্মক জাঁপ” ক’ত দেখা পায়?

• A. নিৰ্ণায়ক বিশ্লেষণত B. নিগমন যুক্তিত C. বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ গলত D. নিৰীক্ষণত
  Answer: C

32. মিলৰ মতে, আগমন কিমান ভাগত বিভক্ত?

• A. ৩ ভাগত B. ৪ ভাগত C. ২ ভাগত D. ৫ ভাগত
  Answer: C

33. তথাকথিত আগমন কেনে ধৰণৰ অনুমান?

• A. বৈজ্ঞানিক B. বস্তুগত C. আগমনাভাস D. নিগমনমূলক
  Answer: C

34. যিটো আগমনত আগমনাত্মক জাঁপ নাথাকে তাক কি কয়?

• A. প্রকৃত আগমন B. অবৈজ্ঞানিক আগমন C. আগমনাভাস D. শুদ্ধ আগমন
  Answer: C

35. “সকলো কাউৰী হয় ক’লা” — এইটো অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ কিহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে?

• A. কাৰ্য-কাৰণ B. প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি C. অবাধিত অভিজ্ঞতা D. নিগমন অনুমান
  Answer: C

36. বৈজ্ঞানিক আগমনত পৰ্যবেক্ষণ দুটা ধৰণৰ হয়:

• A. বিশ্লেষণ আৰু ধাৰণা B. পরীক্ষা আৰু নিগমন C. নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ D. সত্য আৰু অনুমান
  Answer: C

37. সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য সংক্রান্ত গাণিতিক ভগ্নাংশত ‘লব’ কি?

• A. বৈসাদৃশ্য B. অজ্ঞাত গুণ C. সাদৃশ্য D. বস্তু
  Answer: C

38. সাদৃশ্যানুমানত “অজ্ঞাত গুণ”ৰ পৰিমাণ যিমান বেছি, তেনে অনুমানৰ মূল্য…

• A. বেছি হয় B. কম হয় C. একেই থাকে D. নির্ধাৰণ অসম্ভব
  Answer: B

39. কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ জ্ঞান নাথাকিলেও, ভবিষ্যতে সেই সম্বন্ধ আৱিষ্কাৰ হ’ব পাৰে — এইটো কাহানিৰ ক্ষেত্ৰত হয়?

• A. নিগমন B. বৈজ্ঞানিক আগমন C. সাদৃশ্যানুমান D. শুদ্ধ অনুমান
  Answer: C

40. সাদৃশ্যানুমানত “পৃথিৱী আৰু মঙ্গলত সাদৃশ্য” — ই কিহৰ উদাহৰণ?

• A. সু-সাদৃশ্যানুমান B. দুঃসাদৃশ্যানুমান C. নিগমন অনুমান D. অনুমান অভাস
  Answer: A

41. “সকলো মানুহ বুদ্ধিসম্পন্ন” — এইটো কোন ধৰণৰ বচন?

• A. শাব্দিক B. সংশ্লেষক C. বিশেষ D. অনুমান
  Answer: A

42. সত্যতাৰ কিমান দিশ থাকে তর্কবিজ্ঞান অনুসৰি?

• A. ১ B. ২ C. ৩ D. ৪
  Answer: B

43. ‘সামান্য বচন’ত কী কৰা হয়?

• A. অংশবিশেষৰ বিষয়ে অস্বীকাৰ B. সমগ্ৰ বাচ্যাৰ্থত স্বীকাৰ/অস্বীকাৰ C. বিশেষ দৃষ্টান্তৰ ভিত্তিত সিদ্ধান্ত D. কোনোটা নহয়
  Answer: B

44. আগমনৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক হোৱাৰ কাৰণ কি?

• A. ভাষা B. প্ৰকৃতিৰ নীতি C. নিৰীক্ষণৰ অভাৱ D. আগমনাত্মক জাঁপ
  Answer: D

45. নিগমন অনুমানত বস্তুগত সত্যতা কেনেদৰে নিৰূপণ কৰা হয়?

• A. অভিজ্ঞতাৰ সহায়ত B. আগমন অনুমানৰ সহায়ত C. সন্দেহৰ দ্বাৰা D. ধাৰণাৰ ওপৰত
  Answer: B

46. আগমনত ব্যৱহৃত সামান্য বচন প্ৰধানকৈ কিহে হব লাগে?

• A. বিশ্লেষক B. সংশ্লেষক C. বিশেষ D. মৌলিক
  Answer: B

47. সাদৃশ্যানুমান কেতিয়া সঠিক হ’ব পাৰে?

• A. যেতিয়া বহু গুণত সাদৃশ্য থাকে B. যেতিয়া গৌণ গুণত সাদৃশ্য থাকে C. যেতিয়া বিশেষ দৃষ্টান্ত মাত্ৰ থাকে D. কেতিয়াও নহয়
  Answer: A

48. সাদৃশ্যানুমান আৰু বৈজ্ঞানিক আগমন উভয়তে দেখা যায়…

• A. কাৰ্য-কাৰণ B. আগমনাত্মক জাঁপ C. শাব্দিক সত্যতা D. নিগমন মূল্য
  Answer: B

49. “সামান্য বচন”ৰ সংখ্যা কিয় কম?

• A. সৰল হোৱাৰ বাবে B. বিশ্লেষণ অসম্ভব হোৱাৰ বাবে C. কাৰণ বিশ্লেষণ আৰু অভিজ্ঞতা উভয়ে লাগিব D. সময় নথকা বাবে
  Answer: C

50. সাদৃশ্যানুমান কোন ধৰণৰ অনুমান?

• A. নিগমনমূলক B. প্ৰকৃত আগমন C. আগমনাভাস D. সংজ্ঞা-ভিত্তিক
  Answer: B

---

সংজ্ঞা দিয়া

(ক) বৈজ্ঞানিক আগমন
উত্তৰঃ যি আগমনত কোনো বস্তু বা ঘটনাৰ বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্ত কেইটামান নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ সহায়ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সেই শ্ৰেণীৰ সকলো বস্তু বা ঘটনা সম্পর্কে এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক বৈজ্ঞানিক আগমন বোলে।

(খ) অবৈজ্ঞানিক আগমন
উত্তৰঃ যি আগমনত কোনো বস্তু বা ঘটনাৰ বিশেষ বিশেষ বহুতো দৃষ্টান্ত কেৱল পৰ্যবেক্ষণ কৰি, কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ প্ৰতিষ্ঠা নকৰাকৈ, অভিজ্ঞতাৰ একৰূপতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়, তাক অবৈজ্ঞানিক আগমন বোলে।

(গ) সাদৃশ্যানুমান
উত্তৰঃ দুটা বস্তুৰ মাজত থকা কিছুমান গুণ বা লক্ষণৰ সাদৃশ্য লক্ষ্য কৰি, সেই সাদৃশ্যৰ ভিত্তিত এটা বস্তুত থকা আন কোনো গুণ বা লক্ষণ দ্বিতীয় বস্তুটোতো আছে বুলি কৰা অনুমানক সাদৃশ্যানুমান বা সাদৃশ্যমূলক অনুমান বোলে।

(ঘ) আগমনাত্মক জাঁপ
উত্তৰঃ বিশেষ বিশেষ বস্তু বা ঘটনা সম্বন্ধে পোৱা জ্ঞাত সত্যৰ পৰা, সেই জাতীয় অজ্ঞাত সকলোৱে ভোগ কৰা সামান্য সত্যলৈ চিন্তাৰ যাত্ৰাক আগমনাত্মক জাঁপ (Inductive Leap) বোলে। এইটো আগমনৰ এক মৌলিক লক্ষণ।

(ঙ) প্রকৃত আগমন
উত্তৰঃ যি আগমনত আগমনাত্মক জাঁপ থাকে আৰু বিশেষ বিশেষ বস্তু বা ঘটনা সম্বন্ধে পোৱা অভিজ্ঞতাৰ সহায়ত সেই জাতীয় সকলো বস্তু বা ঘটনা সম্বন্ধে সামান্য সম্বন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায়, তাক প্রকৃত আগমন বোলে।

(চ) তথাকথিত আগমন
উত্তৰঃ যি আগমনত আগমনাত্মক জাঁপ নাথাকে, অৰ্থাৎ যি অনুমানত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ ভিত্তিত সামান্য সত্যত উপনীত হ’ব নোৱাৰি, তাক তথাকথিত আগমন বা আগমনাভাস বোলে। ই বাহিৰেৰে আগমন যেন লাগিলেও, প্ৰকৃততে আগমন নহয়।

(ছ) যথার্থ বচন
উত্তৰঃ যি বচনত বিধেয় পদে উদ্দেশ্য পদ সম্পর্কে নতুন তথ্য বা জ্ঞানৰ সন্ধান দিয়ে, তাক যথার্থ বা সংশ্লেষক বচন বোলে। এইবোৰ বস্তুগত সত্যতা যাচাইৰ যোগ্য হয়। যেনে—”সকলো মানুহ হয় মৰণশীল”।

(জ) সু-সাদৃশ্যানুমান
উত্তৰঃ যি সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ মাজত থকা সাদৃশ্যবোৰ মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ গুণৰ সাদৃশ্য হয়, সেই সাদৃশ্যানুমানক সু-সাদৃশ্যানুমান বোলে। উদাহৰণ: পৃথিৱী আৰু মংগলৰ মাজত জলবায়ু, মাটি, বায়ু, পানীৰ সাদৃশ্যৰ ভিত্তিত মংগলতো জীৱ আছে বুলি অনুমান কৰা।

(ঝ) দুঃসাদৃশ্যানুমান
উত্তৰঃ যি সাদৃশ্যানুমানত দুটা বস্তুৰ মাজত থকা সাদৃশ্যবোৰ গৌণ বা আকস্মিক গুণৰ হয়, মৌলিক নহয়, সেই সাদৃশ্যানুমানক দুঃসাদৃশ্যানুমান বোলে। উদাহৰণ: মানুহ আৰু গছৰ জন্ম, বৃদ্ধি, মৃত্যু দেখে গছতো বুদ্ধি আছে বুলি ধৰা।

---

২। উদাহৰণ দিয়া:
(ক) বৈজ্ঞানিক আগমন
উদাহৰণ:
ৰাম হয় মৰণশীল।
হৰি হয় মৰণশীল।
বিষ্ণু হয় মৰণশীল।
…
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।
এইখিনিত কেইজনমান মানুহৰ মৃত্যুৰ দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি, কাৰ্য-কাৰণ বিধি আৰু প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ ভিত্তিত “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” — এই যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে। সেয়েহে ই বৈজ্ঞানিক আগমন।

(খ) অবৈজ্ঞানিক আগমন
উদাহৰণ:
মদাৰ ফুল ৰঙা — গোন্ধ নাই।
পলাশ ফুল ৰঙা — গোন্ধ নাই।
জবা ফুল ৰঙা — গোন্ধ নাই।
…
সকলো ৰঙা ফুল হয় গোন্ধহীন।
ইয়াত কেৱল অভিজ্ঞতাৰ একৰূপতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছে — কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ নিৰ্ণয় কৰা হোৱা নাই। গতিকে ই অবৈজ্ঞানিক আগমন।

(গ) শাব্দিক বচন (বা বিশ্লেষক বচন)
উদাহৰণ:
সকলো মানুহ হয় বুদ্ধিবৃত্তিসম্পন্ন জীৱ।
এই বচনত ‘মানুহ’ শব্দৰ আভ্যন্তৰীণ অৰ্থৰেই বিশ্লেষণ কৰা হৈছে। কোনো নতুন তথ্য দিয়া হোৱা নাই, কেৱল উদ্দেশ্য পদৰ লক্ষণাৰ্থ ব্যাখ্যা কৰা হৈছে। সেয়েহে ই শাব্দিক বা বিশ্লেষক বচন।

(ঘ) সু-সাদৃশ্যানুমান
উদাহৰণ:
পৃথিৱী আৰু মঙ্গল গ্রহত—
(১) দুয়োটাই সূর্যক প্রদক্ষিণ কৰে।
(২) দুয়োটাতে আছে মাটি, পানী, বায়ু, পৰিমিত উত্তাপ।
…
সেয়েহে মঙ্গল গ্রহতো জীৱ-জন্তু থাকিব পাৰে।
এইখিনিত দুটা বস্তুৰ মাজত থকা সাদৃশ্যবোৰ মৌলিক আৰু জীৱৰ অস্তিত্বৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়; সেয়েহে এই অনুমান সু-সাদৃশ্যানুমান।

৩। পার্থক্য নিৰ্ণয় কৰা:

(ক) নিগমন আৰু আগমন

বিষয়	নিগমন অনুমান	আগমন অনুমান
1. সিদ্ধান্তৰ স্বভাৱ	নিশ্চিত (অৱশ্যই সত্য)	সম্ভাৱনামূলক (সম্ভৱত সত্য)
2. সত্যতাৰ ধাৰণা	কেৱল আকাৰগত সত্যতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে	আকাৰগত আৰু বস্তুগত উভয় সত্যতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে
3. আশ্রয়বাক্য	আগতীয়াকৈ স্বীকাৰ কৰা হয়, পৰীক্ষা নকৰে	বাস্তৱ জগতৰ পৰা সংগৃহীত, পৰ্যবেক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ সহায়ত
4. যুক্তিৰ গতি	সামান্যৰ পৰা বিশেষলৈ	বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ
5. উদ্দেশ্য	সিদ্ধান্তটো ধ্ৰুব সত্য বুলি প্ৰতিপন্ন কৰা	নতুন জ্ঞানত উপনীত হ’ব, বস্তুনিষ্ঠ সত্য বিচাৰ কৰা
6. উদাহৰণ	সকলো মানুহ মৰণশীল, ৰাহুল হৈছে মানুহ, => ৰাহুল মৰণশীল	ৰাহুল, হেমেন, বীৰেন মৰণশীল, => সকলো মানুহ মৰণশীল

(চ) সু-সাদৃশ্যানুমান আৰু দুঃসাদৃশ্যানুমান

বিষয়	সু-সাদৃশ্যানুমান	দুঃসাদৃশ্যানুমান
1. গুণৰ প্ৰকাৰ	মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ গুণৰ সাদৃশ্য	গৌণ বা আকস্মিক গুণৰ সাদৃশ্য
2. অনুমানৰ ভিত্তি	গুণবোৰ জীৱ-উপযুক্ততা আদিৰ সৈতে সম্পৰ্কিত	গুণবোৰ অনুমান কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অপ্রাসঙ্গিক বা কম গুৰুত্বপূৰ্ণ
3. অনুমানৰ শক্তি	সম্ভাৱনামূলক হলেও অধিক বিশ্বাসযোগ্য	সম্ভাৱনা অতি কম, বিশ্বাসযোগ্যতা কম
4. উদাহৰণ	পৃথিৱী আৰু মঙ্গলত—মাটি, পানী, বায়ু, উত্তাপ আছে ⇒ মংগলত জীৱ আছে	গছ আৰু মানুহৰ জন্ম-বৃদ্ধি-মৃত্যু আছে ⇒ গছতো বুদ্ধি আছে

৪। চমুটোকা লিখা (ব্যাখ্যাসহ):
(ক) প্রকৃত আগমন
প্রকৃত আগমন হৈছে তেনেধৰণৰ অনুমান য’ত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্ত পৰ্যবেক্ষণ কৰি, সেই দৃষ্টান্তবোৰৰ অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সেই জাতীয় সকলো বস্তু বা ঘটনা সম্পর্কে সামান্য সত্য বা সার্বজনীন বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।
এই আগমনত আগমনাত্মক জাঁপ থাকে—অৰ্থাৎ “কিছুমান”ৰ পৰা “সকলো”লৈ চিন্তাৰ ঊর্ধ্বমুখী গতি বিদ্যমান থাকে।
ই আদৰ্শ আগমন হিচাপে গণ্য, কাৰণ ইয়াত সিদ্ধান্ত জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্যলৈ, বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ গতি কৰে।
ই প্ৰধানকৈ তিনি প্ৰকাৰৰ হয় —

1. বৈজ্ঞানিক আগমন
2. অবৈজ্ঞানিক আগমন
3. সাদৃশ্যানুমান
   এই আগমনৰ সিদ্ধান্ত সাধাৰণতে সম্ভাৱনামূলক হ’লেও, যদি বৈজ্ঞানিক নিয়ম আৰু পর্যবেক্ষণৰ ভিত্তি সঠিক হয়, তেন্তে ই যথেষ্ট শক্তিশালী যুক্তি হিচাপে গৃহীত হয়।

---

(খ) আগমনাত্মক জাঁপ
আগমনাত্মক জাঁপ (Inductive Leap) বুলিলে বুজোৱা হয় — বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ অভিজ্ঞতাৰ পৰা সামান্য বা সার্বজনীন সত্যলৈ চিন্তাৰ গতি।
ই আগমন অনুমানৰ এক মৌলিক লক্ষণ, যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি কিছুমান নিৰ্দিষ্ট ঘটনা পৰ্যবেক্ষণ কৰি সকলো ঘটনাৰ বাবে এক নিৰ্দিষ্ট সত্য প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
এই জাঁপ সদায় সম্ভাৱনামূলক হয়, কিয়নো বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ যোৱা পথত সৰ্বসাধাৰণ দৃষ্টান্তবোৰো ধৰা নপৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে:
• ৰাহুল, হেমেন, বীৰেন মৰণশীল।
• গতিকে “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল।”
ইয়াত “কিছুমান মানুহ”ৰ মৃত্যুৰ অভিজ্ঞতাৰ পৰা “সকলো মানুহ” মৰণশীল বুলি কোৱা হৈছে — এই উত্তৰণেই হ’ল আগমনাত্মক জাঁপ।
ই জ্ঞান-প্ৰসাৰৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মাধ্যম, যদিও ইয়াৰ ভিতৰত অনিশ্চয়তাৰ বিপদো থাকে। তর্কবিজ্ঞানী মিল আৰু বেইন ইকেই আগমন অনুমানৰ “মূল লক্ষণ” বুলি বিবেচনা কৰিছে।

---

(গ) তথাকথিত আগমন
তথাকথিত আগমন (Induction improperly so-called) বুলিলে বুজোৱা হয় সেইধৰণৰ অনুমান য’ত আগমনাত্মক জাঁপ অনুপস্থিত। অৰ্থাৎ, বিশেষ বিশেষ সত্যৰ পৰা সামান্য বা সার্বজনীন সত্যত উপনীত হোৱাৰ চেষ্টা নাই।
ই বাহ্যত আগমন অনুমান যেন লগা হ’লেও, আসলে ই আগমন নহয়, কাৰণ ইয়াত সিদ্ধান্ত জ্ঞাত-অজ্ঞাতৰ মাজত সংক্ৰমণ কৰি নাযায়।
এই অনুমানবোৰত কোনো সত্যত “প্ৰসাৰ” নাই, কেৱল দৃষ্টান্তৰ পূর্ণ গণনা বা তুলনামূলক সদৃশতা দেখুওৱা হয়।
মিলৰ মতে, তথাকথিত আগমন তিনিধৰণৰ —

1. পূৰ্ণ আগমন (Perfect Induction)
2. যুক্তিসাদৃশ্যানুমান
3. ঘটনাসংযোজন (Colligation of Facts)
   উদাহৰণস্বৰূপে: যদি কোনো ব্যক্তি কয় — “মই নিজৰ সকলো পেঞ্চিল চালে, আটাইকেইটা নীলা; গতিকে মোৰ সকলো পেঞ্চিল নীলা”— এইটো তথাকথিত আগমন। ইয়াত প্ৰকৃত অভিজ্ঞতাৰ সীমা পাৰ হোৱা নাই।

---

(ঘ) আগমনৰ প্ৰয়োজনীয়তা
আগমন অনুমানৰ প্ৰয়োজন primarily দেখা যায় সামান্য বা সার্বজনীন সত্যবোৰৰ বস্তুগত সত্যতা নিৰূপণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত।
বিশেষকৈ সেইবোৰ সত্য, যিসকল বিশ্লেষক বা শাব্দিক নহয় আৰু সিদ্ধ নিয়ম বা ব্যাপক বচনৰ অন্তৰ্গত নহয়, সেইবোৰৰ সত্যতা অভিজ্ঞতাৰ সহায়ত আগমনেই নিৰূপণ কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে— “সকলো মানুহ হয় মৰণশীল” — এনে বচনৰ সত্যতা কেৱল নিগমন বা বিশ্লেষণৰ সহায়ত প্রমাণ কৰিব নোৱাৰি।
এইদৰে আগমনৰ দ্বাৰা নিগমন অনুমানৰ আশ্রয়বাক্যবোৰৰ বস্তুগত সত্যতা প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।
তর্কবিজ্ঞানত আগমন অনুমানৰ প্ৰয়োজনীয়তা অতি গভীৰ — কিয়নো নিগমন অনুমান নিজে নিজে বস্তুগত সত্য প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰে। আগমনেই নিগমনক আধাৰ দিয়ে।

---

৫। সংক্ষিপ্ত উত্তৰ দিয়া:
(ক) আগমন কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
আগমন মুঠে দুটা প্ৰকাৰৰ —

1. প্ৰকৃত আগমন — (i) বৈজ্ঞানিক আগমন, (ii) অবৈজ্ঞানিক আগমন, (iii) সাদৃশ্যানুমান
2. তথাকথিত আগমন — (i) পূৰ্ণ আগমন, (ii) যুক্তিসাদৃশ্যানুমান, (iii) ঘটনাসংযোজন

(খ) আগমনৰ মূল লক্ষণ কি?
আগমনাত্মক জাঁপ (Inductive Leap) — অৰ্থাৎ বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ, জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্যলৈ চিন্তাৰ ঊর্ধ্বমুখী গতি।

(গ) সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য কিদৰে নিৰূপণ কৰিব পাৰি?
সাদৃশ্যানুমানৰ মূল্য নিৰূপণ হয়—

1. সাদৃশ্য থকা গুণৰ পৰিমাণ আৰু গুৰুত্ব
2. বৈসাদৃশ্য থকা গুণৰ পৰিমাণ আৰু গুৰুত্ব
3. অজ্ঞাত গুণৰ পৰিমাণ
   এইবোৰৰ তুলনাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সম্ভাৱনা নিৰ্ধাৰণ হয়।

(ঘ) বৈজ্ঞানিক আগমনে কোন প্ৰকাৰৰ বচন প্রতিষ্ঠা কৰে?
যথার্থ সামান্য বচন (সংশ্লেষক সামান্য বচন) — যি বচনে উদ্দেশ্য পদ সম্পর্কে নতুন জ্ঞান দিয়ে।

(ঙ) সকলো প্ৰকাৰৰ অনুমান মূলতঃ সাদৃশ্যভিত্তিক নে?
না, সকলো অনুমান সাদৃশ্যভিত্তিক নহয়। কেৱল সাদৃশ্যানুমান হে গুণৰ সাদৃশ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

(চ) সাদৃশ্যানুমান কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
সাদৃশ্যানুমান দুটা প্ৰকাৰৰ —

1. সু-সাদৃশ্যানুমান
2. দুঃসাদৃশ্যানুমান
   ভিন্নতা হয় সাদৃশ্য থকা গুণবোৰৰ গুৰুত্ব অনুসৰি।

(ছ) আগমন কেৱল আকাৰগত সত্যতাৰ লগত জড়িত নে?
না, আগমন আকাৰগত আৰু বস্তুগত উভয় সত্যতাৰ লগত জড়িত। বস্তুগত সত্যতাই আগমনৰ মূল লক্ষ্য।

(জ) আগমনে নিগমনৰ বাবে সামান্য বচন প্রতিষ্ঠা কৰে কথাষাৰ সচানে?
হয়, ই সচাই কথা। আগমন অনুমানেৰে প্ৰতিষ্ঠা কৰা সামান্য বচনসমূহ নিগমন অনুমানৰ আশ্রয়বাক্য হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।

(ঝ) আগমনত জ্ঞাত বিষয়ৰপৰা অজ্ঞাত বিষয়লৈ যোৱা গতিটোক কি বোলে?
আগমনত জ্ঞাত বিষয়ৰপৰা অজ্ঞাত বিষয়লৈ, আৰু বিশেষৰপৰা সামান্যলৈ যোৱা চিন্তাৰ গতিটোক “আগমনাত্মক জাঁপ” (Inductive Leap) বোলে।

(ঞ) সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সম্ভাৱনামূলক নে?
হয়, সাদৃশ্যানুমানৰ সিদ্ধান্ত সদায় সম্ভাৱনামূলক। কিয়নো ই কার্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে, কেৱল সাদৃশ্যৰ ওপৰত আধাৰিত অনুমান হয়।