Main Text
জীৱন প্ৰক্ৰিয়া পৰিচয়
জীৱন্ত বস্তুবোৰৰ কিছুমান বিশেষ গুণ থাকে, যিবোৰ নিৰ্জীৱ বস্তুত দেখা নাযায়। সেই বিশেষ গুণসমূহৰ ভিতৰত জীৱন প্ৰক্ৰিয়া অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। জীৱন্ত প্ৰাণীৰ শৰীৰত কিছুমান নিয়মীয়া কাম-কাজ সদায় চলি থাকে, যাৰ ফলত সেই জীৱজন সজীৱ হৈ থাকে। এইবোৰ কাম-কাজৰ ভিতৰত আছে—খাদ্য গ্ৰহণ, শক্তি লাভ, নিঃশ্বাস লোৱা, বর্জ্য পদাৰ্থ আঁতৰোৱা, গতি, বৃদ্ধি, আৰু নতুন প্ৰাণীৰ জন্ম দিয়া আদি। এই সকলোবোৰক মিলাই জীৱন প্ৰক্ৰিয়া বুলি কোৱা হয়।
প্ৰত্যেক প্ৰাণীয়ে নিজৰ জীৱন চলাই ৰাখিবলৈ খাদ্যৰ প্ৰয়োজন হয়। উদ্ভিদে সূৰ্যৰ পোহৰ ব্যৱহাৰ কৰি নিজৰ খাদ্য নিজে তৈয়াৰ কৰে। এই ধৰণৰ উদ্ভিদক স্ব-ভোজী বুলি কোৱা হয়। আনহাতে মানুহ আৰু জন্তুবোৰে উদ্ভিদ বা আন জীৱক খাই খাদ্য লাভ কৰে। তেওঁলোক পৰ-ভোজী। খাদ্য গ্ৰহণ কৰাটো কেৱল মুখত শেষ নহয়; সেই খাদ্য শৰীৰত ভাঙি ভাঙি সৰু কণিকালৈ পৰিণত হয় আৰু তাৰ পৰা শক্তি উলিওৱা হয়।
এই শক্তি উলিওৱাৰ কামটো হয় শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ জৰিয়তে। এই প্ৰক্ৰিয়াত খাদ্য আৰু বায়ুৰ পৰা প্ৰাপ্ত অক্সিজেনৰ সহায়ত শৰীৰে শক্তি উৎপন্ন কৰে। এই শক্তিৰে সকলো কাম চলে—দৌৰ, চিন্তা, কথা কোৱা, আদি। এই প্ৰক্ৰিয়াত এক বিশেষ শক্তি-পদাৰ্থ ATP উৎপন্ন হয়, যাক শৰীৰে শক্তিৰ ৰূপত ভঁৰাল কৰি ৰাখে। শ্বাস প্ৰশ্বাসত উপাদানভাগত পানী আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড উৎপন্ন হয়, যিবোৰ আঁতৰাই পেলাব লাগে।
শৰীৰৰ ভিতৰত খাদ্য, বায়ু, পানী আদিকে এক স্থানৰ পৰা আন স্থানলৈ পঠিয়াব লাগিব। এই কামৰ বাবে পৰিবহণ প্ৰক্ৰিয়া চলে। উদ্ভিদৰ দেহত জাইলেম আৰু ফ্লোএম নামেৰে দুই ধৰণৰ নলী থাকে। জাইলেমে গছৰ গুৰিৰ পৰা পানী আৰু খনিজ ওপৰলৈ লৈ যায়, আৰু ফ্লোএমে পাতত তৈয়াৰ হোৱা খাদ্য গছৰ আন অংশলৈ পঠিয়ায়। মানুহ আৰু জন্তুৰ দেহত ৰক্ত, হৃদযন্ত্ৰ আৰু নালীৰ জৰিয়তে এই কাম হয়। হৃদয়ে ৰক্ত পাম্প কৰি সকলো কোষলৈ প্ৰয়োজনীয় বস্তু পঠিয়ায়।
ইফালে, শৰীৰত এই সকলো কাম চলাৰ সময়ত অপকাৰী আৰু অপচয়জনক পদাৰ্থো সৃষ্টি হয়। যদি সেইবোৰ আঁতৰোৱা নহয়, তেন্তে শৰীৰৰ ক্ষতি হ’ব পাৰে। সেয়ে, এই অপদ্ৰব্য আঁতৰোৱাৰ কাম বাৰ্জন প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে হয়। মানুহৰ শৰীৰত কিডনীয়ে ইউৰিয়া, লবণ আৰু পানী মূত্ৰৰূপে উলিয়ায়। ফুসফুসে বায়ুৰেৰে কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড উলিয়ায় আৰু চামে ঘামৰূপে পানী আৰু লবণ উলিয়ায়।
এই সকলো জীৱন প্ৰক্ৰিয়াই একেলগে জীৱক সজীৱ কৰি ৰাখে। যদি এই কাম-কাজবোৰ বন্ধ হৈ যায়, তেন্তে জীৱন শেষ হয়। এইবাবে জীৱন প্ৰক্ৰিয়া জীৱ আৰু নিৰ্জীৱ বস্তুৰ মাজত মূল পাৰ্থক্য গঢ়ি তোলে।
১. মানুহকে ধৰি অন্যান্য বহুকোষীয় জীৱৰ বাবে লাগতিয়াল অক্সিজেন কেৱল ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰে আহৰণ কৰি লোৱাটো কিয় পৰ্যাপ্ত নহয়?
উত্তৰঃ বহুকোষীয় জীৱৰ শৰীৰত কোষৰ সংখ্যা বহু থাকে, আৰু সেইবোৰ কোষ দেহৰ ভিতৰুৱা অংশত অৱস্থিত থাকে। এনে কোষবোৰলৈ বাহিৰৰ পৰা কেৱল ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে অক্সিজেন পঠিয়াবলৈ সময় লাগিব আৰু ই পর্যাপ্ত নোহোৱা হয়, কাৰণ ব্যাপন ক্ৰিয়া অলপ বেছি দূৰত্বলৈ বহুত মন্থৰ। সেয়ে বহুকোষীয় জীৱে অক্সিজেন দেহৰ সকলো কোষলৈ সোনকালে আৰু সঠিকভাৱে পঠিয়াবৰ বাবে পৰিবহণ প্ৰণালী আৰু বিশেষ শ্বাস-যন্ত্ৰণা (যেনে হাওঁফাও) ৰ বিকাশ ঘটাইছে।
২. আমি কিহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কোনো এটা জীৱ জীৱিত নে মৃত তাক ঠাৱৰ কৰিম?
উত্তৰঃ জীৱন্ত বস্তুবোৰে কিছু জীৱন প্ৰক্ৰিয়া নিয়মীয়াভাৱে চলাই থাকে, যেনে—খাদ্য গ্ৰহণ, শক্তি উলিওৱা, নিঃশ্বাস লোৱা, বর্জ্য আঁতৰোৱা, বৃদ্ধি, গতি, আৰু বংশবৃদ্ধি। যদি কোনো দেহত এই সকলো বা কিছুমান মৌলিক জীৱন প্ৰক্ৰিয়া বন্ধ হৈ থাকে, তেন্তে সেই দেহটো মৃত বুলি গণ্য কৰা হয়। সেয়ে জীৱন প্ৰক্ৰিয়াৰ উপস্থিতি বা অনুপস্থিতিৰ ওপৰতে আমি ঠাৱৰ কৰোঁ যে কোনো বস্তু জীৱিত নে মৃত।
৩. জীৱৰ বাবে প্রয়োজনীয় কোনবিলাক কেঁচা সামগ্রী সিহঁতে বাহিৰৰ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি লয়?
উত্তৰঃ জীৱজনে নিজৰ দেহৰ বাবে প্রয়োজনীয় কেঁচা সামগ্ৰী যেনে—খাদ্য, পানী, অক্সিজেন, লবণ, খনিজ, আৰু আন জৈৱিক-পদাৰ্থ বাহিৰৰ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি লয়। এইবোৰ উপাদানেৰে তেওঁলোকে শক্তি লাভ কৰে, গঠনত অংশ লয়, আৰু জীৱন প্ৰক্ৰিয়াবোৰ আগবঢ়ায়।
৪. জীৱৰ জীৱন্ত হৈ থাকিবলৈ তুমি কোনবিলাক প্ৰক্ৰিয়াক অতি প্রয়োজনীয় বুলি গণ্য কৰিবা?
উত্তৰঃ জীৱন্ত হৈ থাকিবলৈ কিছুমান প্ৰক্ৰিয়া অতি আবশ্যক। সেইবোৰ হ’ল—
খাদ্য গ্ৰহণ আৰু পাচন
শ্বাস প্ৰশ্বাস (শক্তি লাভৰ বাবে)
পৰিবহণ প্ৰক্ৰিয়া (উপাদান দেহত সঠিকভাৱে পঠিওৱা)
বাৰ্জন প্ৰক্ৰিয়া (অপদ্ৰব্য আঁতৰোৱা)
এই প্ৰক্ৰিয়াবোৰ নোহোৱা হ’লে জীৱ দেহে কাম কৰিব নোৱাৰে, ফলত সেয়ে মৃত হ’ব। সেয়ে এই জীৱন প্ৰক্ৰিয়াবোৰক অতি প্রয়োজনীয় বুলি গণ্য কৰা হয়।
১. স্বপোষিত পুষ্টি আৰু পৰপোষিত পুষ্টিৰ মাজৰ পাৰ্থক্য কি কি?
উত্তৰঃ স্বপোষিত পুষ্টি হৈছে সেই প্ৰক্ৰিয়া য’ত জীৱজনে নিজৰ খাদ্য নিজে তৈয়াৰ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে উদ্ভিদে সূৰ্যৰ পোহৰ, পানী আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ পৰা সালোক-সংশ্লেষণৰ জৰিয়তে খাদ্য তৈয়াৰ কৰে।
পৰপোষিত পুষ্টি হৈছে সেই পদ্ধতি য’ত জীৱজনে আন জীৱৰ পৰা খাদ্য গ্ৰহণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে মানুহ, জন্তু আদিয়ে উদ্ভিদ বা আন প্ৰাণীক খাই পুষ্টি লাভ কৰে।
সেয়া হ’ল—স্বপোষিত মানে নিজে খায়, পৰপোষিত মানে আনক খায়।
২. সালোক-সংশ্লেষণত প্ৰয়োজনীয় প্ৰতিটো উপাদান উদ্ভিদে ক’ত ক’ত পায়?
উত্তৰঃ সালোক-সংশ্লেষণৰ বাবে উদ্ভিদে কিছুমান উপাদান বাহিৰৰ পৰা লয়—
ক. সূৰ্যৰ পোহৰ — পাতৰে (পাতত থকা ক্লোৰ’ফিলে পোহৰ গ্ৰহণ কৰে)
খ. কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড — পাতত থকা সৰু মুখনলা (স্তোমা) ৰেৰে বায়ুৰ পৰা পায়
গ. পানী আৰু খনিজ পদাৰ্থ — মাটিৰ পৰা গছৰ গুৰিৰে জাইলেম নলীৰ সহায়েৰে পায়
এইবোৰ একেলগে মিহলাই সালোক-সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়া চলে।
৩. আমাৰ পাকস্থলীত এছিডৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ পাকস্থলীত উপস্থিত হাইড্ৰোক্লোৰিক এছিডে খাদ্যক অম্লীয় পৰিৱেশ প্ৰদান কৰে, যাৰ বাবে পাচনৰ কাৰ্য সহজ হয়। তদুপৰি, এই এছিডে জীৱাণু ধ্বংস কৰে আৰু পাচন উৎসেচক পেপচিনক সক্ৰিয় কৰি তোলে। সেয়ে এছিডৰ কাম হৈছে—জীৱাণু মাৰা, খাদ্য ভাঙাত সহায় কৰা, আৰু পাচনত উৎসেচক সক্ৰিয় কৰা।
৪. পাচক উৎসেচকৰ কাৰ্য কি?
উত্তৰঃ পাচক উৎসেচক হৈছে সেই বস্তু যি খাদ্যত থকা জটিল উপাদানবোৰ ভাঙি সৰু আৰু সহজ পদাৰ্থত পৰিণত কৰে।
যেনে—
ক. পেপচিন — প্ৰ’টিন ভাঙে
খ. এমাইলেছ — কাৰ্বোহাইড্ৰেট ভাঙে
গ. লিপেচ — চর্বি ভাঙে
এই উৎসেচকসমূহে খাদ্যক সৰু ৰূপত ভাঙি শোষণযোগ্য কৰি তোলে।
৫. শোষণ হ’ব পৰাকৈ ক্ষুদ্রান্তত খাদ্য কেনেকৈ পাচন হয়?
উত্তৰঃ ক্ষুদ্রান্তত পাচনৰ শেষ ধাপ চলে। ইয়াত আগেয়ে পাকস্থলী আৰু অন্যান্য গ্ৰন্থিৰ পৰা অহা পাচক উৎসেচকে খাদ্যত থকা প্ৰ’টিন, চর্বি, আৰু কাৰ্বোহাইড্ৰেট সম্পূৰ্ণভাৱে সৰু অণুত ভাঙি দিয়ে।
এই সৰু পদাৰ্থবোৰ—যেনে গ্লুক’জ, এমিন’অ্যাসিড, ফেটি এচিড—ক্ষুদ্রান্তৰ আৱৰণত থকা সূক্ষ্ম সুকলা (ভিল্লি)ৰ জৰিয়তে ৰক্তত শোষণ হয়।
সেয়ে পাচনৰ অন্তিম আৰু শোষণযোগ্য অৱস্থা ক্ষুদ্রান্ততে সম্পন্ন হয়।
১. কি কি পদ্ধতিত বিভিন্ন জীৱদেহত গ্লুক’জ জাৰিত হৈ শক্তি উৎপন্ন হয়?
উত্তৰঃ জীৱদেহত গ্লুক’জ জাৰিত হৈ শক্তি উৎপন্ন হোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়াখনক শ্বসন (নিঃশ্বাস) বুলি কোৱা হয়। এই শ্বসন দুটা ধৰণৰ হ’ব পাৰে—
বায়ব শ্বসন (অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত)
অবায়ব শ্বসন (অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত)
বায়ব শ্বসনত, গ্লুক’জ অক্সিজেনৰ সহায়েৰে সম্পূৰ্ণভাৱে ভাঙি কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, পানী আৰু শক্তি (ATP) উৎপন্ন কৰে।
অবায়ব শ্বসনত, গ্লুক’জ সম্পূৰ্ণভাৱে ভাঙি নপৰে, ফলত সৰু পৰিমাণ শক্তি মাত্ৰ উৎপন্ন হয়।
২. মানুহৰ দেহত অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড কেনেকৈ পৰিবহন হয়?
উত্তৰঃ মানুহৰ ৰক্তত থকা ৰক্তকণিকা (হিম’গ্ল’বিন) অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড দুয়োটাই পৰিবহন কৰে।
অক্সিজেন — হাওঁফাওঁত লোৱা পুৱাকৈ ৰক্তত থকা হিম’গ্ল’বিনে অক্সিজেন ধৰি শৰীৰৰ বিভিন্ন কোষলৈ লৈ যায়।
কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড — কোষসমূহে উৎপন্ন কৰা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড পুনৰ হিম’গ্ল’বিনে বা ৰক্তৰ প্লাজমাই ধৰি হাওঁফাওঁলৈ উভতাই নিয়ে, য’ৰ পৰা ই বাহিৰলৈ ওলাই যায়।
৩. প্রচুৰ গেছ বিনিময়ৰ কাৰণে মানুহৰ হাওঁফাওঁ কিদৰে গঠিত হৈছে?
উত্তৰঃ মানুহৰ হাওঁফাওঁ (lungs) এইদৰে গঠিত—
হাওঁফাওঁৰ ভিতৰত অগণন সৰু বেলুনৰ দৰে গঠন থকা “এলভিওলাই” থাকে।
এই এলভিওলাইবোৰ
বহুত পাত্ৰ
ৰক্তনালীৰে ঘেৰা
পাতল ছালৰে গঠিত
এইবোৰৰ ফালেৰে অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ দ্রুত আৰু কার্যকৰী বিনিময় হয়।
সেয়ে, এলভিওলাইৰ সৰু সৰু গঠন আৰু সৰ্বাধিক পৃষ্ঠতলই মানুহৰ হাওঁফাওঁক গেছ বিনিময়ৰ বাবে উপযোগী কৰি তোলে।
১. মানুহৰ পৰিবহন তন্ত্ৰৰ মুখ্য ভাগ কেইটা কি কি? ইয়াৰ কাৰ্যসমূহ কি কি?
মানুহৰ পৰিবহন তন্ত্ৰত চাৰিখন মুখ্য অংগ থাকে:
ৰক্ত – শৰীৰৰ বিভিন্ন অংশলৈ অক্সিজেন, পুষ্টি, হাৰমোন, আদি লৈ যায়; বেয়া পদাৰ্থ আৰু কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড ঘূৰাই আনে।
হৃদয় – এটি পাম্প হিচাপে কাম কৰি ৰক্তক সমগ্ৰ শৰীৰত চলাচল কৰায়।
ৰক্তনালী – তিনিধৰণৰ হয় – ধমনী (ৰক্ত ওলায়), শিৰা (ঘূৰে আনে), কেশিক নলী (সৰু নলী, বিনিময় স্থল)।
লিম্ফ পদ্ধতি – দেহৰ টিস্যুৰ মাজত পৰা তরল উভতাই আনে, ৰোগ প্ৰতিৰোধতো সহায় কৰে।
২. পক্ষী আৰু স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ বিশুদ্ধ আৰু অশুদ্ধ তেজ কিয় পৃথক কৰি ৰখাৰ প্ৰয়োজন?
পক্ষী আৰু স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ শৰীৰত উচ্চ গা-তাপ বজাই ৰাখিবলৈ উচ্চ শক্তি উৎপাদনৰ প্ৰয়োজন হয়।
সেয়ে, বায়ব শ্বসন (অক্সিজেনৰ সহায়ত) অধিক কার্যকৰীভাৱে চলাব লাগে।
যদি বিশুদ্ধ (অক্সিজেনযুক্ত) আৰু অশুদ্ধ (কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডযুক্ত) ৰক্ত মিহলি হয়, তেন্তে শ্বসনত বাধা আহে।
সেয়ে হৃদয়ত দুয়ো ৰক্ত পৃথককৈ ৰাখি শুদ্ধ ৰক্ত কোষলৈ আৰু অশুদ্ধ ৰক্ত হাওঁফাওঁলৈ পঠোৱা হয়।
৩. উচ্চখাপৰ উদ্ভিদৰ পৰিবহন তন্ত্ৰত থকা অংশসমূহ কি কি?
উচ্চখাপৰ উদ্ভিদত দুটা মুখ্য পৰিবাহ নলী থাকে:
জাইলেম (Xylem) – মাটিৰ পৰা পানী আৰু খনিজ লবণ গছৰ ওপৰৰ অংশলৈ নিয়ে।
ফ্লোয়েম (Phloem) – পাতত তৈয়াৰ হোৱা খাদ্য গছৰ সকলো অংশলৈ পঠিয়ায়।
এই নলীবোৰ উদ্ভিদৰ ছালত থকা দৰাৰ দৰে পথৰ দৰে কাম কৰে।
৪. উদ্ভিদৰ দেহত পানী আৰু খনিজ লবণ কেনেদৰে পৰিবহন হয়?
উদ্ভিদৰ গুৰিৰ মূল কেশিকা মাটিৰ পৰা পানী আৰু খনিজ লবণ শোষণ কৰে।
এই পদাৰ্থবোৰ জাইলেমৰ জৰিয়তে ওপৰলৈ মূলৰ পৰা কান্ধলৈ আৰু তাৰ পাছত পাতলৈ যায়।
ইয়াত মূলত:
মূল চাপ (root pressure)
আবস্ৰণ (transpiration pull) এই দুয়াই কাম কৰে।
৫. উদ্ভিদৰ দেহত খাদ্যৰ কেনেদৰে সংবহন ঘটে?
পাতত সালোক-সংশ্লেষণৰ জৰিয়তে তৈয়াৰ হোৱা খাদ্য ফ্লোয়েমৰ জৰিয়তে উদ্ভিদৰ বিভিন্ন অংশলৈ—
মূল
কান্ধ
ফল
ফুল
বাহক পদ্ধতি (translocation)ৰ মাধ্যমেৰে যায়।
এই পদ্ধতি উৎপত্তি স্থানৰ পৰা প্ৰয়োজনীয় স্থানলৈ খাদ্য সৰবৰাহ কৰে।
MCQ Type – জীৱন প্ৰক্ৰিয়া
- জীৱন্ত দেহত চলা সকলো প্ৰক্ৰিয়াক একেলগে কি কোৱা হয়?
ক. শ্বসন খ. পুষ্টি গ. জীৱন প্ৰক্ৰিয়া ঘ. পৰ্যবেক্ষণ ✅ উত্তৰ: গ. জীৱন প্ৰক্ৰিয়া - কোষত শক্তি উৎপাদন হ’বলৈ কোন চিনি যুক্ত পদাৰ্থৰ প্ৰয়োজন হয়?
ক. গ্লুক’জ খ. ফ্ৰুক্ট’জ গ. ছুক্ৰ’জ ঘ. চিনি ✅ উত্তৰ: ক. গ্লুক’জ - পৰ্যাপ্ত শক্তিৰ বাবে গ্লুক’জৰ জাৰণ কোন উপস্থিতিত ভাল হয়?
ক. নাইট্ৰ’জেন খ. হাইড্ৰ’জেন গ. অক্সিজেন ঘ. কাৰ্ব’ন ✅ উত্তৰ: গ. অক্সিজেন - স্বপোষিত পুষ্টিত উদ্ভিদে খাদ্য নিজে কি ৰূপে তৈয়াৰ কৰে?
ক. প্রাণিক খাদ্য খ. শ্বেতসার গ. পঞ্জী ঘ. প্ৰ’টিন ✅ উত্তৰ: খ. শ্বেতসার - সালোক-সংশ্লেষণত কাৰ্ব’ন-ডাই-অক্সাইড উদ্ভিদে ক’ৰ পৰা লয়?
ক. মূল খ. কান্ধ গ. পাত ঘ. ফুল ✅ উত্তৰ: গ. পাত - সালোক-সংশ্লেষণত খাদ্য উৎপাদন হোৱাৰ উপৰিও কি মুক্ত হয়?
ক. জলবাষ্প খ. অক্সিজেন গ. নাইট্ৰ’জেন ঘ. গ্লুক’জ ✅ উত্তৰ: খ. অক্সিজেন - উদ্ভিদত পোৱা ৰঙা ৰঙৰ দ্ৰব্যটো কি?
ক. লিপিড খ. হিম’গ্ল’বিন গ. ক্ল’ৰ’ফিল ঘ. চামৃণি ✅ উত্তৰ: গ. ক্ল’ৰ’ফিল - পৰপোষিত পুষ্টিত জীৱে খাদ্য ক’ৰ পৰা লয়?
ক. নিজে সৃষ্টি কৰে খ. আন জীৱৰ পৰা গ. বাতাসৰ পৰা ঘ. পানীৰ পৰা ✅ উত্তৰ: খ. আন জীৱৰ পৰা - পাকতন্ত্ৰৰ মুখ্য কাৰ্য কি?
ক. শৰীৰ চলোৱা খ. খাদ্য ভাঙি হজম কৰা গ. শ্বাস লোৱা ঘ. ৰক্ত সৰবরাহ ✅ উত্তৰ: খ. খাদ্য ভাঙি হজম কৰা - খাদ্য হজম হোৱাৰ পিছত ক’ত শোষণ হয়?
ক. পাকস্থলী খ. যকৃত গ. ক্ষুদ্ৰান্ত ঘ. বৃহদান্ত ✅ উত্তৰ: গ. ক্ষুদ্ৰান্ত
পাকস্থলীত থকা এইদৰে এক জাৰক পদাৰ্থ কি?
ক. জাইলেম খ. হাইড্ৰ’ক্লোৰিক এচিড গ. স্নিগ্ধ তেল ঘ. গ্লুক’জ ✅ উত্তৰ: খ. হাইড্ৰ’ক্লোৰিক এচিড
পাচক উৎসেচকে কাৰ্য কৰে –
ক. শ্বাসত খ. পুষ্টিত গ. খাদ্য ভাঙাত ঘ. মূত্র সৃষ্টিত ✅ উত্তৰ: গ. খাদ্য ভাঙাত
খাদ্য সম্পূৰ্ণ হজম হয় ক’ত?
ক. পাকস্থলী খ. ক্ষুদ্ৰান্ত গ. বৃহদান্ত ঘ. যকৃত ✅ উত্তৰ: খ. ক্ষুদ্ৰান্ত
হাওঁফাওঁৰ ভিতৰত গেছ বিনিময় হয় ক’ত?
ক. ব্ৰ’ঙ্কাই খ. এলভিওলাই গ. শিৰা ঘ. ধমনী ✅ উত্তৰ: খ. এলভিওলাই
মানুহত ৰক্ত ক’ত সৃষ্টি হয়?
ক. হাড়ৰ মাজৰ মজ্জাত খ. পাকস্থলীত গ. যকৃতত ঘ. চামৰিত ✅ উত্তৰ: ক. হাড়ৰ মাজৰ মজ্জাত
হিম’গ্ল’বিন কি লৈ যায়?
ক. কাৰ্ব’ন খ. অক্সিজেন গ. নাইট্ৰ’জেন ঘ. জলবাষ্প ✅ উত্তৰ: খ. অক্সিজেন
উদ্ভিদৰ খাদ্য ক’ত তৈয়াৰ হয়?
ক. মূল খ. কান্ধ গ. পাত ঘ. ফুল ✅ উত্তৰ: গ. পাত
উদ্ভিদৰ খাদ্য সংবহন কৰে –
ক. জাইলেম খ. ক’ৰ্ক গ. ফ্লোয়েম ঘ. ধমনী ✅ উত্তৰ: গ. ফ্লোয়েম
উদ্ভিদৰ পানী সৰবৰাহ কৰে –
ক. মূল কেশিকা খ. কেশিক নলী গ. জাইলেম ঘ. পাত ✅ উত্তৰ: গ. জাইলেম
উদ্ভিদত পানী ওপৰলৈ উঠাৰ মূল কাৰণ কি?
ক. মূল চাপ খ. জলীয় বাহ গ. বায়ব দাপোন ঘ. সালোক চাপ ✅ উত্তৰ: ক. মূল চাপ
- উদ্ভিদত পানী বাষ্প হৈ ওলাই যায় ক’ৰ পৰা?
ক. মূল খ. কান্ধ গ. পাত ঘ. ফুল ✅ উত্তৰ: গ. পাত - গেছ বিনিময়ত সহায় কৰে –
ক. ধমনী খ. কেশিক নলী গ. স্তোমা ঘ. কুঁহিপাত ✅ উত্তৰ: গ. স্তোমা - এলভিওলাইৰ ভিতৰত কি সংগঠিত হয়?
ক. খাদ্য হজম খ. মূত্র উৎপাদন গ. গেছ বিনিময় ঘ. ৰক্ত গঠন ✅ উত্তৰ: গ. গেছ বিনিময় - জীৱন প্ৰক্ৰিয়াৰ মুখ্য উদ্দেশ্য কি?
ক. গছ বঢ়োৱা খ. তাপ উৎপাদন গ. শৰীৰ জীৱন্ত ৰখা ঘ. ৰোগ প্ৰতিহত কৰা ✅ উত্তৰ: গ. শৰীৰ জীৱন্ত ৰখা - বায়ব শ্বসনত কি উৎপন্ন হয়?
ক. কাৰ্ব’ন খ. অক্সিজেন গ. শক্তি ঘ. নাইট্ৰ’জেন ✅ উত্তৰ: গ. শক্তি - পুৰণি ৰক্তশিৰা কি লৈ যায়?
ক. বিশুদ্ধ ৰক্ত খ. খাদ্য গ. হাৰমোন ঘ. অশুদ্ধ ৰক্ত ✅ উত্তৰ: ঘ. অশুদ্ধ ৰক্ত - খাদ্য হজমত সহায় কৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ হ’ল –
ক. হৃদয় খ. কিডনি গ. যকৃত ঘ. হাওঁফাওঁ ✅ উত্তৰ: গ. যকৃত - উৎসেচক কোন ধৰণৰ পদাৰ্থ?
ক. প্ৰ’টিন খ. কাৰ্ব’হাইড্ৰেট গ. তেল ঘ. জলবাষ্প ✅ উত্তৰ: ক. প্ৰ’টিন - দেহৰ কোষবোৰলৈ পুষ্টি, গেছ ক’তকৈ ক’ত যায়?
ক. ধমনীৰে খ. কেশিক নলীৰে গ. মাংসৰে ঘ. স্নায়ুৰে ✅ উত্তৰ: খ. কেশিক নলীৰে - হৃদয়ে কি কৰে?
ক. ৰক্ত সংৰক্ষণ খ. ৰক্ত পাম্প কৰে গ. ৰক্ত শুকুৱায় ঘ. পাচন কৰে ✅ উত্তৰ: খ. ৰক্ত পাম্প কৰে
সালোক-সংশ্লেষণ চলিবলৈ কিহে প্ৰয়োজন?
ক. হাওঁ খ. জলবাষ্প গ. পোহৰ ঘ. নাৰিকল ✅ উত্তৰ: গ. পোহৰ
মুখগহ্বৰ ক’ত পচন আৰম্ভ হয়?
ক. শ্বেতসাৰত খ. প্ৰ’টিনত গ. তেলত ঘ. জলত ✅ উত্তৰ: ক. শ্বেতসাৰত
অক্সিজেন গৃহীত হয় ক’ৰ পৰা?
ক. জল খ. গেছ গ. বায়ুৰে ঘ. চকুত ✅ উত্তৰ: গ. বায়ুৰে
সালোক-সংশ্লেষণৰ সময়ত গছৰ ভিতৰলৈ কি সোমায়?
ক. অক্সিজেন খ. কার্বন-ডাই-অক্সাইড গ. নাইট্ৰ’জেন ঘ. ফ্ৰুক্ট’জ ✅ উত্তৰ: খ. কার্বন-ডাই-অক্সাইড
ক্ষুদ্ৰান্ত কিয় বেছি ভাঁজযুক্ত?
ক. পৰিসৰ বঢ়োৱাৰ বাবে খ. গেছ ৰাখিবলৈ গ. খাদ্য সাঁচিবলৈ ঘ. উৎসেচক আঁটিবলৈ ✅ উত্তৰ: ক. পৰিসৰ বঢ়োৱাৰ বাবে
ব্ৰ’ঙ্কাই শেষত কি থাকে?
ক. কেশিকা খ. এলভিওলাই গ. শিৰা ঘ. পাকস্থলী ✅ উত্তৰ: খ. এলভিওলাই
শ্বসনত উৎপন্ন শক্তিৰ ৰূপটো কি?
ক. এ.টি.পি. খ. এ.এম.পি. গ. এ.ডি.পি. ঘ. এ.এ.টি. ✅ উত্তৰ: ক. এ.টি.পি.
সালোক-সংশ্লেষণত কোনটো ধাতু গুৰুত্বপূৰ্ণ?
ক. লোহা খ. জিংক গ. মেগনিছিয়াম ঘ. ক’পাৰ ✅ উত্তৰ: গ. মেগনিছিয়াম
উদ্ভিদৰ মূলত কি থাকে?
ক. স্তোমা খ. মূল কেশিকা গ. ফ্লোয়েম ঘ. পাত ✅ উত্তৰ: খ. মূল কেশিকা
সালোক-সংশ্লেষণৰ চূড়ান্ত খাদ্যটো কি?
ক. অক্সিজেন খ. প্ৰ’টিন গ. গ্লুক’জ ঘ. জলবাষ্প ✅ উত্তৰ: গ. গ্লুক’জ
- হাওঁফাওঁ কিহৰ পৰা আবৃত থাকে?
ক. তন্তু খ. পৃষ্ঠত্বক গ. স্নেহাৱৰণ ঘ. আর্দ্ৰ স্নায়ু ✅ উত্তৰ: গ. স্নেহাৱৰণ - তেজৰ পৰা প্লাজমা কি কৰে?
ক. গেছ সংবহন খ. খাদ্য সংবহন গ. স্নায়ু সংকেত ঘ. ৰোগ প্ৰতিৰোধ ✅ উত্তৰ: খ. খাদ্য সংবহন - মূত্রনালী ক’ত আছে?
ক. কিডনিৰ সৈতে খ. যকৃতত গ. পাকস্থলীত ঘ. হাওঁফাওঁত ✅ উত্তৰ: ক. কিডনিৰ সৈতে - হৃদয়ৰ কাম কি?
ক. চেতনতা সৃষ্টি খ. ৰক্ত চলাচল গ. খাদ্য পৰিবহন ঘ. অক্সিজেন সৃষ্টি ✅ উত্তৰ: খ. ৰক্ত চলাচল - ক্ৰিয়া শ্বসনত অক্সিজেন থাকিলে কি হয়?
ক. কম শক্তি খ. অধিক শক্তি গ. বিশুদ্ধ ৰক্ত ঘ. বায়ু সৃষ্টি ✅ উত্তৰ: খ. অধিক শক্তি - হজম হোৱাৰ পিছত খাদ্যৰ কেৱল কোন অংশই শোষিত হয়?
ক. সলিড খ. জাৰিত অংশ গ. পানী ঘ. আঁহ ✅ উত্তৰ: খ. জাৰিত অংশ - হৃদয়ত কতটা কেম্বাৰ থাকে?
ক. ২টা খ. ৪টা গ. ৩টা ঘ. ১টা ✅ উত্তৰ: খ. ৪টা - উদ্ভিদৰ সালোক-সংশ্লেষণত মুখ্য পদাৰ্থ ক’ত সংৰক্ষিত হয়?
ক. মূলত খ. কান্ধত গ. পাতত ঘ. ফুলত ✅ উত্তৰ: ক. মূলত - সালোক-সংশ্লেষণৰ সময়ত কি ধ্বংস হয়?
ক. ক্ল’ৰ’ফিল খ. কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড গ. জল ঘ. অক্সিজেন ✅ উত্তৰ: গ. জল - ATP ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
ক. Adenosine Tri Phosphate খ. Adenine Triplex গ. Amino Tri-Protein ঘ. Acetic Tri Point ✅ উত্তৰ: ক. Adenosine Tri Phosphate
- মানুহৰ বৃক্ক দুটা কোনটো তন্ত্ৰৰ অংশ?
উত্তৰ: (c) বেচন - উদ্ভিদৰ দেহত জাইলেমৰ কাম হ’ল —
উত্তৰ: (a) পানীৰ পৰিবহন - স্বপোষীয় পৰিপুষ্টিত প্রয়োজন হয় —
উত্তৰ: (d) ওপৰৰ আটাইকেইটা - পাইৰুভেট অণু ভাঙি কার্বন ডাই অক্সাইড, পানী আৰু শক্তি উৎপন্ন হোৱা বিক্ৰিয়াটো সম্পাদিত হয় —
উত্তৰ: (b) মাইট’কণ্ড্ৰিয়াত
বৰ্ণনাত্মক প্ৰশ্নোত্তৰ
- আমাৰ শৰীৰত চর্বীজাতীয় খাদ্যসমূহ কেনেদৰে পাচন হয়? এই প্ৰক্ৰিয়াটো শৰীৰৰ কোন অংশত সংঘটিত হয়?
উত্তৰ: চর্বীজাতীয় খাদ্যবোৰ প্ৰথমে ক্ষুদ্ৰান্তত বিলিপজ নামৰ পাচক উৎসেচকৰে পাচন হয়। লিভাৰৰ নিৰ্মিত পিত্তৰস চর্বীক সৰু সৰু বিন্দুত ভাঙি বিলিপজে কার্যক্ষম হ’বলৈ সহায় কৰে। এইবোৰ মূলত ক্ষুদ্ৰান্তৰ ‘ডুৱোডেনাম’ অংশত সংঘটিত হয়। - পাচনত লালটীৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰ: লালটীত থকাৰ পৰা ‘টাইলেজ’ (এনজাইম) নেম থকা এক উৎসেচক উৎপন্ন হয় যি মুখমণ্ডলত থকা পিচল গ্লুক’জ বা শর্কৰাবোৰক মল্টোজলৈ ভাঙি পাচন আৰম্ভ কৰে। - স্বপোষিত পুষ্টিৰ কাৰণে কি কি কাৰকৰ প্ৰয়োজন? ইয়াৰ উপজাত পদাৰ্থবোৰ কি কি?
উত্তৰ: স্বপোষিত পুষ্টিৰ বাবে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড, পানী, সূৰ্যৰ পোহৰ আৰু পত্ৰহৰিৎৰ প্ৰয়োজন হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াৰ উপ-উৎপাদন হৈছে গ্লুক’জ আৰু অক্সিজেন। - সবাত আৰু অবাত শ্বসনৰ মাজত পাৰ্থক্য কি কি? সবাত আৰু অবাত শ্বসন সম্পাদন কৰা প্ৰাণীৰ নাম লিখা।
উত্তৰ:
সবাত শ্বসনত অক্সিজেন ব্যৱহাৰ হয় আৰু গ্লুক’জ সম্পূৰ্ণৰূপে ভাঙি শক্তি দিয়ে।
অবাত শ্বসনত অক্সিজেনৰ উপস্থিতি নাথাকে আৰু শক্তি অলপেই উৎপন্ন হয়।
সবাত শ্বসন: মানুহ, পশু-পক্ষী
অবাত শ্বসন: কিছু বেক্টেৰিয়া, ইষ্ট
- প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ গেছ বিনিময় কৰিব পৰাকৈ বায়ুকোষবিলাক কেনেকৈ গঠিত হৈছে?
উত্তৰ: বায়ুকোষবোৰ অতি সৰু সৰু আৰু পাতল পৰ্দা থকা থলেৰ দৰে গঠিত, যাৰ ফলত পৃষ্ঠ অঞ্চল বেছি হয় আৰু গেছ বিনিময়ত সহায়ক হয়। সেইবোৰৰ কেপিলাৰী নলীৰ সৈতে সংলগ্ন থকাও এক বিশেষ সুবিধা। - আমাৰ দেহত হিম’গ্লবিনৰ পৰিমাণ কমি গ’লে কি হ’ব?
উত্তৰ: হিম’গ্লবিন কমিলে শৰীৰত অক্সিজেনৰ পৰিবহন কমি যায়, ফলত শৰীৰ দুৰ্বল হয় আৰু ৰোগৰ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা হ্ৰাস পায়। এনে অৱস্থাক ‘ৰক্তাল্পতা’ বোলে। - মানুহৰ দেহত সংঘটিত দ্বৈত ৰক্ত সংবহন তন্ত্ৰটো বৰ্ণনা কৰা। ইয়াৰ প্ৰয়োজন কি?
উত্তৰ: দ্বৈত ৰক্ত সংবহনত ৰক্ত পিঠিৰ দুটা ভিন্ন অংশ — একেটা সংকোচনেৰে ফুসফুসলৈ আৰু আনটোৱে শৰীৰৰ সকলো কোষলৈ যায়। এই পদ্ধতিত বিশুদ্ধ আৰু অশুদ্ধ ৰক্ত পলাবলগা নহয়। ই শৰীৰলৈ বিশুদ্ধ ৰক্তৰ পৰ্যাপ্ত যোগান দিয়ে। - জাইলেম আৰু ফ্ল’বেমে পৰিবহন কৰা পদাৰ্থৰ পাৰ্থক্যবোৰ কি কি?
উত্তৰ:
জাইলেমে পানী আৰু খনিজ লবণ শিপ লৈ মূৰৰ দিশে লৈ যায়।
ফ্ল’বেমে খাদ্য তথা গ্লুক’জ পাতৰ পৰা সমগ্ৰ উদ্ভিদৰ কোষলৈ লৈ যায়।
জাইলেমে একমুখী, ফ্ল’বেমে দুখন মুখেৰে চলাচল কৰে।
- হাওঁফাওঁৰ বায়ুকোষ আৰু বৃক্কৰ নেফ্ৰনৰ গঠন আৰু কাৰ্যৰ মাজত তুলনা কৰা।
উত্তৰ:
হাওঁফাওঁৰ বায়ুকোষ গেছ বিনিময় কৰে, নেফ্ৰনে ত্যাজ্য পদাৰ্থ ফিল্টাৰ কৰি মূত্ৰৰূপে বাহিৰে প্ৰেৰণ কৰে।
বায়ুকোষৰ গঠন পাতল পৰ্দাযুক্ত থলে সদৃশ, নেফ্ৰন হৈছে কণিকাৰ দৰে গঠিত যি ৰক্তৰ পৰা অপদ্ৰব্য বাছি লয়।
দুয়োটাই অত্যন্ত সৰু আৰু জটিল গঠনযুক্ত।
জীৱিত জীৱৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য কি?
👉 নিজৰ দেহত জীৱ প্ৰক্ৰিয়াসমূহ চলাই থকাৰ ক্ষমতা।
জীৱন প্ৰক্ৰিয়া বুলিলে কি বুজা যায়?
👉 জীৱ দেহত চলি থকা সকলো জীৱন-ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সমষ্টি।
মানুহে কিয় ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰে অক্সিজেন ল’ব নোৱাৰে?
👉 কিয়নো আমাৰ কোষ সংখ্যা বেছি আৰু দেহ বৃহৎ; ব্যাপন ধৰি অক্সিজেন সকলো কোষলৈ যথেষ্ট পৰিমাণে পোৱাৰ সময় নাই।
শ্বাস-প্ৰক্ৰিয়াৰ উদ্দেশ্য কি?
👉 গ্লুক’জ ভাঙি শক্তি লাভ কৰা।
জীৱন প্ৰক্ৰিয়া চলাৰ বাবে কোষক কিহৰ প্ৰয়োজন?
👉 শক্তিৰ।
স্বপোষিত পুষ্টি কোনে কৰে?
👉 উদ্ভিদে (পাতত থকা পত্ৰহৰিৎৰে সূৰ্যৰ পোহৰ ব্যৱহাৰ কৰি)।
সালোক-সংশ্লেষণত কি কি পদাৰ্থ লাগে?
👉 সূৰ্যৰ পোহৰ, কার্বন ডাই অক্সাইড, পানী আৰু পত্ৰহৰিৎ।
মানুহৰ পাচনত সৰ্বপ্ৰথম উৎসেচক ক’ত কাম কৰে?
👉 মুখত (লালটীত থকা টাইলেজে)।
পাচনত এনজাইমৰ ভূমিকা কি?
👉 খাদ্যৰ বৃহৎ অণুবোৰ ভাঙি সৰু শোষণযোগ্য অণু বনোৱা।
লিভাৰৰ দ্বাৰা নিৰ্মিত ৰসটোৰ নাম কি?
👉 পিত্তৰস।
অম্বল কিয় হয়?
👉 পাকস্থলীত থকা এছিড বেছি হ’লে।
পেটত খাদ্য কিমান সময় থাকে?
👉 প্ৰায় ৪-৫ ঘণ্টা।
ছটীয়া অন্ত্ৰত পাচনৰ লগত শোষণ কিয় হয়?
👉 কিয়নো ইয়াৰ ভিতৰৰ পৃষ্ঠ জইৰাবোৰেৰে আবৃত, যিয়ে পৃষ্ঠ অঞ্চল বঢ়াই দিয়ে।
শোষণৰ পিছত খাদ্য ক’লৈ যায়?
👉 তেজৰ সহায়ত শৰীৰৰ সকলো কোষলৈ।
শ্বসন প্ৰক্ৰিয়াত কিমান ধৰণৰ শক্তি মুকলি হয়?
👉 ৰাসায়নিক শক্তি (ATP আকাৰত) আৰু কিছু উষ্মা।
ATP বুলিলে কি বুজা যায়?
👉 শক্তিৰ গুদাম; পূৰ্ণ ৰূপ — Adenosine Triphosphate।
মাছ বা ব্যাঙৰ দৰে প্ৰাণীৰ শ্বাস অঙ্গ কি?
👉 মাছ — গিল, ব্যাঙ — ছাল আৰু ফুসফুস দুয়ো।
বায়ুকোষৰ ভিতৰৰ পৃষ্ঠ কিয় নীৰস নহয়?
👉 কিয়নো তাত সৰল আৰু সোঁতাজ পানীৰ স্তৰ থাকে, যি গেছ বিনিময় সহায়ক।
মানুহৰ হাওঁফাওঁত কিমান বায়ুকোষ থাকে?
👉 প্ৰায় ৩০-৫০ লাখ।
অক্সিজেন তেজত কেনেকৈ পৰিবাহিত হয়?
👉 হিম’গ্লবিন নামৰ লোহিত ৰংৰ প্ৰ’টিনে অক্সিজেন ধৰি থাকে।
হৃদয়ত কিমানটা কোঠা থাকে?
👉 চাৰি — দুটা অ’ৰিকল আৰু দুটা ভেণ্ট্ৰিকল।
জীৱত দ্বৈত সংবহন বুলিলে কি বুজা যায়?
👉 বিশুদ্ধ আৰু অশুদ্ধ ৰক্ত পৃথক পৃথক ৰাস্তাৰে পৰিবাহিত হওঁতা পদ্ধতি।
বৃক্কৰ মূল কাজ কি?
👉 ৰক্তৰ পৰা বিয়োগযোগ্য পদাৰ্থ নিষ্কাষণ কৰি মূত্ৰ বনোৱা।
উৰাৰ সময়ত দম কিয় বেছি লাগে?
👉 কিয়নো শৰীৰে অধিক শক্তি খৰচ কৰে, যাৰ বাবে অধিক অক্সিজেনৰ প্ৰয়োজন হয়।
জাইলেমৰ কাৰ্য কি?
👉 শিপৰ পৰা ওপৰলৈ পানী আৰু খনিজ লবণ লৈ যোৱা।
ফ্ল’বেমৰ কাৰ্য কি?
👉 পাতত উৎপন্ন খাদ্য উদ্ভিদৰ সকলো অংশলৈ লৈ যোৱা।
উদ্ভিদে মূত্ৰ নিষ্কাশন কৰে নে?
👉 না। সিহঁতে বিয়োগযোগ্য পদাৰ্থ সাঁচি ৰাখে বা পাতত নিষ্কাশন কৰে।
বায়ু সোঁতৰ দিশত পাত কিয় এবাৰ খোলে এবাৰ বন্ধ হয়?
👉 যাতে গেছ বিনিময় নিয়ন্ত্ৰণ কৰি জলবাষ্প অপচয় কম কৰে।
মানুহৰ লিভাৰৰ সহায়ত কিদৰে পাচনত সহায় হয়?
👉 পিত্তৰস দ্বাৰা চর্বী ভাঙি বিলিপজক সহায় কৰা।
একেটা শ্ৰেণীৰ জীৱবোৰে কিয় একেধৰণৰ শ্বসন পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰে?
👉 কিয়নো তেওলোকৰ দেহ গঠন, কোষৰ প্ৰয়োজনীয়তা, বাসস্থান একে ধৰণৰ।
🔶 ১. স্বপোষিত পুষ্টি আৰু সালোক-সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়া সম্পৰ্কে ব্যাখ্যা দিয়া।
উত্তৰ:
স্বপোষিত পুষ্টি হৈছে সেই ধৰণৰ পুষ্টি য’ত জীৱজনে নিজৰ খাদ্য নিজে প্রস্তুত কৰে। উদ্ভিদ, কিছুমান বেক্টেৰিয়া আৰু শেউলিসকলে এই ধৰণৰ পুষ্টি অনুসৰণ কৰে। উদ্ভিদত এই প্ৰক্ৰিয়া ‘সালোক-সংশ্লেষণ’ নামেৰে জনা যায়।
সালোক-সংশ্লেষণ হৈছে এটা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া য’ত সূৰ্যৰ পোহৰৰ শক্তিৰ সহায়ত উদ্ভিদে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু পানী ব্যৱহাৰ কৰি গ্লুক’জ (চিনি জাতীয় খাদ্য) আৰু অক্সিজেন উৎপন্ন কৰে। এই বিক্ৰিয়াটো মূলত পাতত হোৱা পাতলহৰিত (chlorophyll) নামৰ পদাৰ্থৰ সহায়ত চলে।
পাতৰ ৰন্ধ্ৰই (stomata) বায়ু পৰিবহণ কৰে আৰু গছৰ মূলেৰে পানী আহে। এই সকলো উপাদান একেলগ হৈ সালোক-সংশ্লেষণ সম্পন্ন হয়।
সালোক-সংশ্লেষণৰ সাধাৰণ বিক্ৰিয়াসূত্ৰ হৈছে:
6CO₂ + 6H₂O + সূৰ্যৰ পোহৰ → C₆H₁₂O₆ + 6O₂
এই প্ৰক্ৰিয়াত উৎপন্ন খাদ্য উদ্ভিদে নিজৰ পুষ্টিৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰে, আৰু উত্পন্ন অক্সিজেনে পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডল সুস্থ ৰখাত সহায় কৰে।
🔶 ২. পাচনত অংশগ্ৰহণ কৰা উৎসেচকসমূহৰ ভূমিকা আৰু কাৰ্যপদ্ধতি ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ:
পাচন হৈছে খাদ্যক সৰল, জলীয় আৰু শোষণযোগ্য ৰূপলৈ ভাঙি পেলোৱা প্ৰক্ৰিয়া। এই প্ৰক্ৰিয়াটো উৎসেচকৰ (enzyme) সহায়ত চলে। উৎসেচকবোৰ জৈৱ ৰাসায়নিক পদাৰ্থ, যি খাদ্যৰ ৰাসায়নিক গঠন ভাঙে।
মুখ:
লালটিত থকা ‘টাই’লেইছ’ নামৰ উৎসেচকে শ্বেতসাৰ (starch) ভাঙি মল্টোজত পৰিণত কৰে। এইটো পাচনৰ প্ৰথম খণ্ড।
পাকস্থলী:
ইয়াত থকা গেছট্ৰিক ৰসত ‘পেপচিন’ নামৰ উৎসেচক থাকে যিয়ে প্ৰ’টিন ভাঙি পেপটাইডত পৰিণত কৰে। লগতে হাইড্ৰোক্ল’ৰিক এছিডে পাচনীয় এনজাইম সক্ৰিয় কৰি ব্যাক্টেৰিয়াৰ বিনাশ কৰে।
সৰু অন্ত্ৰ (ক্ষুদ্রান্ত):
ইয়াত অগ্নাশয় আৰু যকৃতৰ ৰসে ‘আমিলেইছ’ (চিনিৰ পাচন), ‘লাইপেইছ’ (চর্বি), আৰু ‘ট্ৰিপচিন’ (প্ৰ’টিন) কাজ কৰে। এইখিনিতে খাদ্য সৰ্বোচ্চভাবে ভাঙি শোষণযোগ্য অৱস্থালৈ আহে।
উপসংহাৰ:
উৎসেচকৰ সহায়ত খাদ্যক গ্লুক’জ, এমিন’ এছিড, গ্লিছাৰ’ল আদি সৰল গঠনত ভাঙি পেলোৱা হয়। এইবোৰ পাচনত উৎসেচকৰ অতি গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা।
🔶 ৩. শ্বাস-প্ৰক্ৰিয়া কেনেকৈ শক্তি প্ৰদান কৰে? চাইট’প্লাজম আৰু মাইট’কণ্ড্ৰিয়াৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰ:
শ্বাস-প্ৰক্ৰিয়া হৈছে গ্লুক’জ অণুক ভাঙি ATP (শক্তি) উৎপন্ন কৰাৰ পদ্ধতি। ই দুটা ধৰণৰ হ’ব পাৰে –
(ক) সবাত শ্বাসন (Aerobic): অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত হয়।
(খ) অবাত শ্বাসন (Anaerobic): অক্সিজেন নথকাৰ অৱস্থাত হয়।
প্ৰক্ৰিয়াটো দুটা খণ্ডত হয়:
গ্লাইক’লিছিছ (Glycolysis):
চাইট’প্লাজমত সংঘটিত হয়। ইয়াত গ্লুক’জ ২টা পাইৰুভিক এচিডত ভাঙে। অলপ ATP ও উৎপন্ন হয়।
কৰ্ব’ছাইকেল আৰু ইলেকট্ৰন ট্ৰান্সফাৰ:
এইবোৰ মাইট’কণ্ড্ৰিয়াৰ ভিতৰত সংঘটিত হয়। ইয়াত পাইৰুভিক এচিড সম্পূৰ্ণৰূপে ভাঙি CO₂, পানী আৰু বিপুল পৰিমাণে ATP (৩৬-৩৮) উৎপন্ন কৰে।
উপসংহাৰ:
শ্বাস-প্ৰক্ৰিয়াৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল জীৱক জীৱন্ত ৰাখিবলৈ শক্তি যোগান ধৰা, যাৰ মূল উৎপাদক হ’ল ATP অণু। মাইট’কণ্ড্ৰিয়াই ই “শক্তি ঘৰ” হিচাপে কাম কৰে।
🔶 ৪. বৃক্কৰ গঠন আৰু কাৰ্যব্যাখ্যা কৰা। নেফ্ৰন ক’ত থাকে আৰু কেনেকৈ কাম কৰে?
উত্তৰ:
বৃক্ক (Kidney) হৈছে মানুহৰ বেচন তন্ত্ৰৰ মুখ্য অঙ্গ। ই দুটা হ’ব, মূৰাৰ দুয়োফালে অৱস্থিত। বৃক্কৰ মূল কাম হৈছে তেজৰ পৰা অপদ্ৰব্য পৃথক কৰি মূত্ৰ ৰূপে দেহৰ বাহিৰলৈ নিষ্কাশন কৰা।
নেফ্ৰন:
বৃক্কৰ ভিতৰত লাখ লাখ ক্ষুদ্ৰ গঠন একক আছে যাক ‘নেফ্ৰন’ (Nephron) বুলি কোৱা হয়। প্ৰতিটো নেফ্ৰন মূলতঃ দুটা অংশৰ পৰা গঠিত –
(১) ব’উমেন কেপচুল (Bowman’s capsule)
(২) নলীবোৰ (Tubules)
কাৰ্যপদ্ধতি:
তেজ ব’উমেন কেপচুলত প্ৰৱেশ কৰে
অপদ্ৰব্য, অতিপানী পৃথক হয়
যি দেহৰ বাবে প্রয়োজনীয় সেইবোৰ ঘূৰি যায়
বাকী অপদ্ৰব্য আৰু পানী মূত্ৰ ৰূপে নিষ্কাশন হয়
উপসংহাৰ:
বৃক্কে শুদ্ধিকৰণ কাম কৰে, আৰু নেফ্ৰন হৈছে সেই শুদ্ধিকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ক্ষুদ্ৰ পৰিসঞ্চালন কেন্দ্ৰ।
