What is Acid?

এচিড কি?

এচিড ৰসায়ন বিজ্ঞানৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ। আমি আমাৰ চৌপাশৰ বহু বস্তুত, যেনে- ফল-মূল, গাখীৰ, আনকি আমাৰ পেটতো এচিড পাওঁ। এই ব্লগত আমি এচিড কি, ইয়াৰ ধৰ্ম, প্ৰকাৰ, দৈনন্দিন জীৱনত ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে জানিব পাৰিম।

এচিড কি?
এচিড হৈছে টেঙা সোৱাদযুক্ত আৰু নীলা লিটমাছ পেপাৰ ৰঙা কৰি তোলা পদাৰ্থ। এচিড প্ৰকৃতিত পোৱা যায় আৰু পৰীক্ষাগাৰতো তৈয়াৰ কৰা হয়। পানীৰ লগত মিহলি হ’লে ইহঁতে হাইড্ৰ’জেন আয়ন (H+) মুক্ত কৰে।

এচিডৰ ধৰ্ম
টেঙা সোৱাদ: এচিডৰ সোৱাদ টেঙা, যেনে নেমুৰ ৰস আৰু ভিনেগাৰ।
লিটমাছ পৰীক্ষা: এচিডে নীলা লিটমাছ কাগজ ৰঙা কৰি পেলায়।
ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে: এচিডে জিংক আৰু মেগনেছিয়ামৰ দৰে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰজেন গেছ উৎপন্ন কৰে।
বেজৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে: এচিডে বেজৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে নিমখ আৰু পানীৰ সৃষ্টি হয়। ইয়াক নিউট্ৰেলাইজেচন বোলা হয়।
বিদ্যুৎ পৰিবাহী: এচিড পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে বিদ্যুৎ পৰিবাহী কৰিব পাৰে।

এচিডৰ সাধাৰণ উদাহৰণ

এচিডৰ প্ৰকাৰ
এচিডক দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি:
প্ৰাকৃতিক এচিড: এই এচিডবোৰ প্ৰকৃতিত পোৱা যায়, বেছিভাগেই ফল-মূল আৰু প্ৰাণীত। উদাহৰণ:
চাইট্ৰিক এচিড (নেমু, কমলাত)
লেক্টিক এচিড (গাখীৰ, দৈত)
এচিটিক এচিড (ভিনেগাৰত)
টাৰ্টাৰিক এচিড (অমিতা, আঙুৰত)

খনিজ এচিড: এই এচিডবোৰ পৰীক্ষাগাৰ আৰু উদ্যোগত তৈয়াৰ কৰা হয়। ইহঁত শক্তিশালী আৰু বিপদজনক হ’ব পাৰে। উদাহৰণ:
হাইড্ৰক্লৰিক এচিড (HCl) (পেটত পোৱা আৰু উদ্যোগত ব্যৱহাৰ কৰা)

ছালফিউৰিক এচিড (H2SO4) (বেটাৰী আৰু কাৰখানাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়)
নাইট্ৰিক এচিড (HNO3) (সাৰ আৰু বিস্ফোৰক তৈয়াৰ কৰাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়)

শক্তিশালী আৰু দুৰ্বল এচিড
শক্তিশালী এচিড: এই এচিডবোৰ অতি বিক্ৰিয়াশীল আৰু অধিক হাইড্ৰজেন আয়ন নিৰ্গত হয়। যেনে- ছালফিউৰিক এচিড, নাইট্ৰিক এচিড।
দুৰ্বল এচিড: এই এচিডবোৰ কম বিক্ৰিয়াশীল আৰু কম হাইড্ৰজেন আয়ন নিৰ্গত হয়। যেনে- এচিটিক এচিড, চাইট্ৰিক এচিড।
দৈনন্দিন জীৱনত এচিডৰ ব্যৱহাৰ
খাদ্য আৰু ৰন্ধন: ছাইট্ৰিক এচিড আৰু এচিটিক এচিডৰ দৰে এচিড খাদ্যত সোৱাদ আৰু সংৰক্ষণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
ঔষধঃ ঔষধত এচিড ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে এছপিৰিনত এচিটাইলচেলিচিলিক এচিড থাকে।
উদ্যোগ: সাৰ, প্লাষ্টিক, বিস্ফোৰক আদি তৈয়াৰ কৰিবলৈ বহুতো এচিড ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
চাফাই: হাইড্ৰক্লৰিক এচিড ব্যৱহাৰ কৰি শৌচাগাৰ আৰু টাইলছ পৰিষ্কাৰ কৰা হয়।
বেটাৰীঃ শক্তি জমা কৰিবলৈ গাড়ীৰ বেটাৰীত ছালফিউৰিক এচিড ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
হজম শক্তিঃ খাদ্য হজম কৰাত সহায়ক হোৱাকৈ আমাৰ পেটত হাইড্ৰক্লৰিক এচিড থাকে।
এচিডৰ ক্ষতিকাৰক প্ৰভাৱ
শক্তিশালী এচিডে ছাল জ্বলাই আঘাত কৰিব পাৰে।
এচিড বৰষুণে উদ্ভিদ, জীৱ-জন্তু আৰু অট্টালিকাৰ ক্ষতি কৰে।
চ’ডাৰ দৰে এচিডিক তৰল পদাৰ্থ প্ৰায়ে সেৱন কৰিলে দাঁতৰ ক্ষতি হ’ব পাৰে।
এচিড বৰষুণ
কাৰখানা আৰু যান-বাহনে যেতিয়া চালফাৰ ডাই অক্সাইড আৰু নাইট্ৰজেন ডাই অক্সাইডৰ দৰে গেছ নিৰ্গত কৰে তেতিয়া বৰষুণৰ পানীৰ লগত মিহলি হৈ এচিড বৰষুণৰ সৃষ্টি হয়। এচিড বৰষুণে গছ, মাটি, জলভাগ, অট্টালিকা আদিৰ ক্ষতি কৰে।

এচিড কেনেকৈ নিৰাপদে চম্ভালিব পাৰি?
• শক্তিশালী এচিড ব্যৱহাৰ কৰাৰ সময়ত সদায় গ্ল’ভছ আৰু ছেফটি গ্লাছ পিন্ধিব লাগে।
• কেতিয়াও খালী হাতেৰে এচিড স্পৰ্শ নকৰিব।
• এচিডবোৰ নিৰাপদ ঠাইত, শিশুৰ পৰা আঁতৰত ৰাখিব লাগে।
• ছালত এচিড ছিটিকিলে লগে লগে পানীৰে ধুব লাগে।
• বিপদজনক প্ৰতিক্ৰিয়াৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ সদায় পানীত এচিড দিব আৰু কেতিয়াও এচিডত পানী দিব নালাগে।
আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত এচিডৰ গুৰুত্ব আছে। খাদ্য, উদ্যোগ, চিকিৎসা, বিজ্ঞান আদিত উপযোগী। কিন্তু শক্তিশালী এচিডবোৰ সাৱধানে চম্ভালিব লাগিব। এচিডৰ বিষয়ে জানি আমি ইয়াক নিৰাপদে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰো আৰু প্ৰকৃতি আৰু ৰসায়ন বিজ্ঞানত ইয়াৰ ভূমিকা বুজিব পাৰো।

১/ এচিডৰ মৌলিক ধাৰণা
এচিড কি? উদাহৰণ দি বুজাই দিয়া।
এচিড হৈছে এনে এক ৰাসায়নিক পদাৰ্থ যি পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে হাইড্ৰ’জেন আয়ন (H+) নিৰ্গত কৰিব পাৰে। এচিডৰ সোৱাদ টেঙা আৰু নীলা লিটমাছ পেপাৰ ৰঙা হৈ পৰে। প্ৰকৃতিৰ লগতে পৰীক্ষাগাৰতো পোৱা যায়।
উদাহৰণ ১: নেমু আৰু কমলা আদি ছাইট্ৰাছ ফলত চাইট্ৰিক এচিড পোৱা যায়।
উদাহৰণ ২: এচিটিক এচিড ভিনেগাৰৰ প্ৰধান উপাদান, যাৰ ফলত ইয়াক টেঙা সোৱাদ পোৱা যায়।
উদাহৰণৰ সৈতে শক্তিশালী এচিড আৰু দুৰ্বল এচিডৰ সংজ্ঞা দিয়া।
শক্তিশালী এচিড: এই এচিডবোৰ পানীত সম্পূৰ্ণৰূপে আয়ন হৈ অধিক সংখ্যক হাইড্ৰজেন আয়ন নিৰ্গত কৰে। ইহঁত অতি বিক্ৰিয়াশীল আৰু জাৰণকাৰী।
উদাহৰণস্বৰূপে: হাইড্ৰক্লৰিক এচিড (HCl), চালফিউৰিক এচিড (H2SO4), আৰু নাইট্ৰিক এচিড (HNO3)।
দুৰ্বল এচিড: এই এচিডবোৰ পানীত সম্পূৰ্ণৰূপে আয়নীকৰণ নহয় আৰু কম হাইড্ৰজেন আয়ন নিৰ্গত হয়। শক্তিশালী এচিডৰ তুলনাত ইহঁতৰ বিক্ৰিয়াশীলতা কম।
উদাহৰণ: ভিনেগাৰত পোৱা এচিটিক এচিড (CH3COOH), আৰু ছাইট্ৰাছ ফলত পোৱা চাইট্ৰিক এচিড।
খনিজ এচিড কি কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া।
খনিজ এচিড হৈছে শক্তিশালী এচিড যিবোৰ খনিজ পদাৰ্থৰ পৰা পৰীক্ষাগাৰত কৃত্ৰিমভাৱে প্ৰস্তুত কৰা হয়। এই এচিডবোৰ উদ্যোগত বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

উদাহৰণ: বেটাৰীত ব্যৱহৃত ছালফিউৰিক এচিড (H2SO4) আৰু চাফাই আৰু পাচনত ব্যৱহাৰ কৰা হাইড্ৰক্লৰিক এচিড (HCl)।

জৈৱিক এচিড কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া।
জৈৱিক এচিড হৈছে উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীত পোৱা প্ৰাকৃতিকভাৱে পোৱা এচিড। ইহঁতৰ আণৱিক গঠনত কাৰ্বন পৰমাণু থাকে।
উদাহৰণ: লেক্টিক এচিড (দৈত পোৱা যায়) আৰু টাৰটাৰিক এচিড (অমিতা আৰু আঙুৰত পোৱা যায়)।
এচিডৰ সাধাৰণ ধৰ্ম কি কি?
টেঙা সোৱাদ: এচিডৰ এটা বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ টেঙা সোৱাদ থাকে।
লিটমাছ পৰীক্ষা: এচিডে নীলা লিটমাছ কাগজ ৰঙা কৰি পেলায়।
ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া: এচিডে জিংক আৰু মেগনেছিয়ামৰ দৰে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰজেন গেছ নিৰ্গত কৰে।
নিষ্ক্ৰিয়কৰণ: এচিডবোৰে ক্ষাৰকবোৰৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি নিমখ আৰু পানীৰ সৃষ্টি কৰে।
পৰিবাহীতা: এচিডবোৰ পানীত দ্ৰৱীভূত হ’লে বিদ্যুৎ পৰিবাহী কৰিব পাৰে।

২/ শ্ৰেণীবিভাজন আৰু চিনাক্তকৰণ
আমি এচিডক ভিত্তিৰ পৰা কেনেকৈ পৃথক কৰিব পাৰো?
এচিড: টেঙা সোৱাদ লওক, নীলা লিটমাছ পেপাৰ ৰঙা কৰক, আৰু হাইড্ৰজেন আয়ন মুক্ত কৰক।
ভিত্তি: তিতা সোৱাদ লওক, চাবোনৰ দৰে অনুভৱ কৰক, ৰঙা লিটমাছ কাগজ নীলা কৰক, আৰু হাইড্ৰ’ক্সাইড আয়ন (OH−) মুক্ত কৰক।
এচিড চিনাক্তকৰণত সূচকৰ ভূমিকা কি?
সূচক হ’ল এচিড বা বেজৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিলে ৰং সলনি হোৱা পদাৰ্থ। ইহঁতে কোনো দ্ৰৱ এচিডিক নে বেচিক চিনাক্ত কৰাত সহায় কৰে।
এচিড ধৰা পেলাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা তিনিটা প্ৰাকৃতিক সূচকৰ নাম লিখা।
লিটমাছ পেপাৰ: নীলা লিটমাছ এচিডত ৰঙা হৈ পৰে।

হালধীয়া: এচিডত হালধীয়া হৈ থাকে।
জবা ফুল (হিবিস্কাছ এক্সট্ৰেক্ট): এচিডত গোলাপী হৈ পৰে।
নীলা লিটমাছ কাগজ এচিডত ডুবাই দিলে কি হয়?
নীলা ৰঙৰ লিটমাছ কাগজখন ৰঙা হৈ পৰে, যিয়ে এচিডৰ উপস্থিতিৰ ইংগিত দিয়ে।
হালধী এচিডৰ লগত মিহলি কৰিলে ৰঙা হৈ পৰে কিয়?
আচলতে হালধীৰ এচিডত ৰং সলনি নহয়। বেচৰ লগত মিহলি কৰিলে ৰঙা হৈ পৰে।

৩/ pH আৰু Acidity
পি এইচ স্কেল কিমান?
পি এইচ স্কেল হৈছে কোনো পদাৰ্থ কিমান এচিডিক বা বেচিক সেইটো নিৰ্ণয় কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা এটা জোখ-মাখৰ ব্যৱস্থা। স্কেলটো ০ৰ পৰা ১৪লৈকে:
pH ০ৰ পৰা ৬: এচিডিক
pH 7: নিৰপেক্ষ (বিশুদ্ধ পানী)
pH ৮ৰ পৰা ১৪: মৌলিক
এচিডৰ pH পৰিসৰ কিমান?
এচিডৰ পি এইচ ৭তকৈ কম।
দৈনন্দিন জীৱনত pH ৰ গুৰুত্ব কি?
হজম শক্তিঃ পেটৰ এচিডে (HCl) খাদ্য ভাঙি পেলোৱাত সহায় কৰে।
দাঁতৰ ক্ষয়: এচিডিক খাদ্য আৰু পানীয়ৰ পি এইচ কম হয়, যাৰ ফলত দাঁতৰ ক্ষয় হয়।
কৃষিঃ মাটিৰ পি এইচ উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত প্ৰভাৱ পেলায়।
বিশুদ্ধ পানীৰ পি এইচ কিমান?
বিশুদ্ধ পানীৰ পি এইচ ৭ (নিৰপেক্ষ)।
মানুহৰ পেটৰ পি এইচ বেছি কম হ’লে কি হ’ব?
পি এইচ বেছিকৈ কমি গ’লে এচিডিটি, পেটৰ আলচাৰ, পাচনতন্ত্ৰৰ সমস্যা আদি হ’ব পাৰে।

৪/ এচিডৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম
এচিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে কি হয়? এটা সমীকৰণ লিখা।
অম্লবোৰে ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰজেন গেছ আৰু নিমখ উৎপন্ন কৰে।
উদাহৰণ: Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2↑
ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে এচিডে হাইড্ৰজেন গেছ কিয় উৎপন্ন কৰে?
এচিডে হাইড্ৰজেন আয়ন (H+) নিৰ্গত কৰে, যিয়ে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰজেন গেছ গঠন কৰে।
এচিড আৰু বেজৰ বিক্ৰিয়া দেখুৱাবলৈ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা।
HCl + NaOH → NaCl + H2O (নিমখ + পানী)
এচিডে কাৰ্বনেট যৌগ এটাৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে কি হয়?
এই বিক্ৰিয়াৰ ফলত নিমখ, পানী আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছ উৎপন্ন হয়।
উদাহৰণ: CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2↑
চূণশিল (CaCO3)ৰ সৈতে এচিডে বিক্ৰিয়া কৰিলে কি গেছ বিকশিত হয়?
কাৰ্বন ডাই অক্সাইড (CO2) গেছ নিৰ্গত হয়।

৫/ এচিডৰ ব্যৱহাৰ
উদ্যোগত ব্যৱহৃত তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ এচিডৰ নাম আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰৰ নাম লিখা।
ছালফিউৰিক এচিড (H2SO4) – বেটাৰী আৰু উৎপাদনত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
হাইড্ৰক্লৰিক এচিড (HCl) – পৰিষ্কাৰ আৰু পাচনত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
নাইট্ৰিক এচিড (HNO3) – সাৰ আৰু বিস্ফোৰকত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
পাচন প্ৰক্ৰিয়াত হাইড্ৰক্লৰিক এচিড (HCl) কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
HCl এ পেটত থকা খাদ্য ভাঙি পেলোৱাত সহায় কৰে আৰু বেক্টেৰিয়া নিধন কৰে।
বেটাৰীত ছালফিউৰিক এচিড (H2SO4) কেনেকৈ উপযোগী?
ইয়াক গাড়ীৰ বেটাৰীত ব্যৱহাৰ কৰি বৈদ্যুতিক শক্তি সংৰক্ষণ আৰু যোগান ধৰা হয়।
সাৰ প্ৰস্তুত কৰাত নাইট্ৰিক এচিড (HNO3)ৰ ভূমিকা কি?
ইয়াৰ দ্বাৰা এমোনিয়াম নাইট্ৰেট নামৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ সাৰ উৎপাদন কৰা হয়।
খাদ্য সংৰক্ষক হিচাপে চাইট্ৰিক এচিড কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
চাইট্ৰিক এচিডে খাদ্যৰ নষ্ট হোৱাত বাধা দিয়ে আৰু সোৱাদ বৃদ্ধি কৰে।
৬) ক্ষতিকাৰক প্ৰভাৱ আৰু সুৰক্ষা
শক্তিশালী এচিড কিয় বিপজ্জনক?
শক্তিশালী এচিডে জ্বলা-পোৰা কৰিব পাৰে, ছালৰ ক্ষতি কৰিব পাৰে, ধাতুৰ জাৰণ কৰিব পাৰে।
ছালত এচিড ছিটিকিলে কি কৰিব লাগে?
• লগে লগে প্ৰচুৰ পানীৰে ধুব লাগে।
• এচিড নিষ্ক্ৰিয় কৰিবলৈ বেকিং চোডা প্ৰয়োগ কৰক।
• প্ৰয়োজন হ’লে চিকিৎসকৰ সহায় লওক।
আকস্মিকভাৱে এচিড ছিটিকি পৰিলে আমি কেনেকৈ নিষ্ক্ৰিয় কৰিম?
আমি এচিড নিষ্ক্ৰিয় কৰিবলৈ বেকিং চ’ডা (NaHCO3)ৰ দৰে দুৰ্বল ভিত্তি ব্যৱহাৰ কৰো।

এচিড বৰষুণ কি? ইহঁতে পৰিৱেশত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়?
চালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO2) আৰু নাইট্ৰজেন অক্সাইড (NO2) বতাহত পানীৰ লগত মিহলি হ’লে এচিড বৰষুণৰ সৃষ্টি হয়। ই উদ্ভিদ, মাটি, জলভাগ, অট্টালিকা আদিৰ ক্ষতি কৰে।
এচিড বৰষুণে তাজমহলৰ দৰে ঐতিহাসিক কীৰ্তিচিহ্নসমূহত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়?
এচিড বৰষুণে তাজমহলৰ মাৰ্বল (কেলচিয়াম কাৰ্বনেট)ৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি জাৰণ আৰু হালধীয়া হোৱাৰ সৃষ্টি কৰে।